فرهنگی

 تفسیر حکمت ۳۳۳ نهج‌البلاغه: ترسیم چهره کامل مؤمن

الگوی انسان کامل: ۱۸ ویژگی مؤمن حقیقی از زبان امام علی(ع)

«الْمُؤْمِنُ بِشْرُهُ فِي وَجْهِهِ وَ حُزْنُهُ فِي قَلْبِهِ، أَوْسَعُ شَيْءٍ صَدْراً وَ أَذَلُّ شَيْءٍ نَفْساً، يَكْرَهُ الرِّفْعَةَ وَ يَشْنَأُ السُّمْعَةَ، طَوِيلٌ غَمُّهُ، بَعِيدٌ هَمُّهُ، كَثِيرٌ صَمْتُهُ، مَشْغُولٌ وَقْتُهُ، شَكُورٌ، صَبُورٌ، مَغْمُورٌ بِفِكْرَتِهِ، ضَنِينٌ بِخَلَّتِهِ، سَهْلُ الْخَلِيقَةِ، لَيِّنُ الْعَرِيكَةِ، نَفْسُهُ أَصْلَبُ مِنَ الصَّلْدِ وَ هُوَ أَذَلُّ مِنَ الْعَبْدِ»

انسان باایمان: شادی‌اش در چهره و اندوهش در درون قلب اوست، سینه‌اش از هرچیز گشاده‌تر و هوس‌های نفسانی‌اش از هرچیز خوارتر است، از برتری‌جویی بیزار و از ریاکاری متنفر است، اندوهش طولانی و همتش بلند، سکوتش بسیار و تمام وقتش مشغول است، شکرگزار و صبور، بسیار ژرف‌اندیش است و دست حاجت به سوی کسی دراز نمی‌کند، طبیعتش آسان و برخوردش با دیگران توأم با نرمش است، دلش از سنگ خارا محکم‌تر و سخت‌تر و (در پیشگاه خدا) از بنده تسلیم‌تر است.

نهج‌البلاغه، حکمت ۳۳۳

تفسیر و تحلیل سیستماتیک. دسته‌بندی ۱۸ ویژگی:

الف: ویژگی‌های درونی و روحی (۶ ویژگی)

۱. «بِشْرُهُ فِي وَجْهِهِ وَ حُزْنُهُ فِي قَلْبِهِ»

   شادی در چهره، غم در دل

· تفسیر: مؤمن همیشه ظاهری شاد و گشاده دارد تا دیگران را ناامید نکند، اما غم‌هایش را برای خدا در دل نگه می‌دارد.

· آیه: «لِکَیْلا تَأْسَوْا عَلَى مَا فَاتَکُمْ وَلا تَفْرَحُوا بِمَا آتَاکُمْ» (حدید/۲۳) - تا بر آنچه از دست داده‌اید اندوه نخورید و به آنچه به شما داده است شادمانی نکنید.

۲. «أَوْسَعُ شَيْءٍ صَدْراً»

   گشاده‌ترین سینه

· تفسیر: وسعت صدر یعنی تحمل بالا، ظرفیت پذیرش عقاید مختلف، و گذشت از خطای دیگران.

· آیه: «فَبِمَا رَحْمَةٍ مِنَ اللَّهِ لِنْتَ لَهُمْ وَلَوْ کُنْتَ فَظًّا غَلِیظَ الْقَلْبِ لَانْفَضُّوا مِنْ حَوْلِکَ» (آل عمران/۱۵۹)

۳. «أَذَلُّ شَيْءٍ نَفْساً»

   خوارترین نفس

· تفسیر: مؤمن نفس اماره را ذلیل کرده، بر هواهای نفسانی مسلط است.

· حدیث: پیامبر(ص): «أَعْدَى عَدُوِّکَ نَفْسُکَ الَّتِی بَیْنَ جَنْبَیْکَ» - بدترین دشمن تو، نفس توست که میان دو پهلویت است.

۴. «يَكْرَهُ الرِّفْعَةَ»

   بیزار از برتری‌جویی

· تفسیر: مؤمن از تکبر و خودبرتربینی متنفر است.

· آیه: «تِلْکَ الدَّارُ الْآخِرَةُ نَجْعَلُهَا لِلَّذِینَ لَا یُرِیدُونَ عُلُوًّا فِی الْأَرْضِ وَلَا فَسَادًا» (قصص/۸۳)

۵. «يَشْنَأُ السُّمْعَةَ»

   متنفر از ریا

· تفسیر: مؤمن کارش را برای خدا انجام می‌دهد، نه برای نمایش.

· آیه: «فَمَنْ کَانَ یَرْجُوا لِقَاءَ رَبِّهِ فَلْیَعْمَلْ عَمَلًا صَالِحًا وَلَا یُشْرِکْ بِعِبَادَةِ رَبِّهِ أَحَدًا» (کهف/۱۱۰)

۶. «طَوِيلٌ غَمُّهُ»

   اندوهش طولانی

· تفسیر: نگرانی مؤمن برای آخرت و سرنوشت امت اسلامی دائمی است.

· حدیث: امام صادق(ع): «مُؤْمِنٌ بِشْرُهُ فِي وَجْهِهِ وَ حُزْنُهُ فِي قَلْبِهِ»

ب: ویژگی‌های عملی و رفتاری (۶ ویژگی)

۷. «بَعِيدٌ هَمُّهُ»

   همت بلند

· تفسیر: اهداف مؤمن والا و معنوی است، نه مادی و پست.

· آیه: «وَابْتَغِ فِیمَا آتَاکَ اللَّهُ الدَّارَ الْآخِرَةَ» (قصص/۷۷)

۸. «كَثِيرٌ صَمْتُهُ»

   سکوت بسیار

· تفسیر: مؤمن جز به نیکی سخن نمی‌گوید.

· حدیث: امام علی(ع): «الصَّمْتُ بَابٌ مِنْ أَبْوَابِ الْحِکْمَةِ» - سکوت دری از درهای حکمت است.

۹. «مَشْغُولٌ وَقْتُهُ»

   وقتش مشغول

· تفسیر: مؤمن زمان خود را بیهوده تلف نمی‌کند.

· آیه: «وَالعَصْرِ، إِنَّ الإِنسَانَ لَفِي خُسْرٍ، إِلَّا الَّذِينَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ» (عصر/۱-۳)

۱۰. «شَكُورٌ»

    شکرگزار

- تفسیر: مؤمن در همه حال شکر خدا را به جای می‌آورد.

- آیه: «لَئِنْ شَکَرْتُمْ لَأَزِیدَنَّکُمْ» (ابراهیم/۷)

۱۱. «صَبُورٌ»

    صبور

- تفسیر: مؤمن در مصائب شکیبا است.

- آیه: «وَاصْبِرْ فَإِنَّ اللَّهَ لَا یُضِیعُ أَجْرَ الْمُحْسِنِینَ» (هود/۱۱۵)

۱۲. «مَغْمُورٌ بِفِكْرَتِهِ»

    غرق در فکر

- تفسیر: مؤمن همیشه در حال تفکر و تدبر است.

- آیه: «إِنَّ فِي خَلْقِ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ لَآیَاتٍ لِأُولِی الْأَلْبَابِ» (آل عمران/۱۹۰)

ج: ویژگی‌های اجتماعی و اخلاقی (۶ ویژگی)

۱۳. «ضَنِينٌ بِخَلَّتِهِ»

    دست نیاز دراز نمی‌کند

- تفسیر: مؤمن تا جای ممکن از دیگران طلب کمک نمی‌کند.

- حدیث: پیامبر(ص): «الْیَدُ الْعُلْیَا خَیْرٌ مِنَ الْیَدِ السُّفْلَى» - دست بالا (بخشنده) بهتر از دست پایین (گیرنده) است.

۱۴. «سَهْلُ الْخَلِيقَةِ»

    طبیعت آسان

- تفسیر: مؤمن در معاشرت سهل‌گیر و آسان‌گیر است.

- آیه: «خُذِ الْعَفْوَ وَأْمُرْ بِالْعُرْفِ وَأَعْرِضْ عَنِ الْجَاهِلِینَ» (اعراف/۱۹۹)

۱۵. «لَيِّنُ الْعَرِيكَةِ»

    نرمش در برخورد

- تفسیر: مؤمن با دیگران با ملایمت رفتار می‌کند.

- آیه: «فَبِمَا رَحْمَةٍ مِنَ اللَّهِ لِنْتَ لَهُمْ» (آل عمران/۱۵۹)

۱۶. «نَفْسُهُ أَصْلَبُ مِنَ الصَّلْدِ»

    دلش از سنگ خارا سخت‌تر

- تفسیر: در برابر مشکلات و دشمنان استوار و مقاوم است.

- آیه: «مِنَ الْمُؤْمِنِینَ رِجَالٌ صَدَقُوا مَا عَاهَدُوا اللَّهَ عَلَیْهِ فَمِنْهُمْ مَنْ قَضَى نَحْبَهُ وَمِنْهُمْ مَنْ یَنْتَظِرُ» (احزاب/۲۳)

۱۷. «وَ هُوَ أَذَلُّ مِنَ الْعَبْدِ»

    از بنده تسلیم‌تر

- تفسیر: در برابر خداوند کاملاً تسلیم و خاضع است.

- آیه: «إِنَّمَا کَانَ قَوْلَ الْمُؤْمِنِینَ إِذَا دُعُوا إِلَى اللَّهِ وَرَسُولِهِ لِیَحْکُمَ بَیْنَهُمْ أَنْ یَقُولُوا سَمِعْنَا وَأَطَعْنَا» (نور/۵۱)

۱۸. کلّیت صفات:

    مجموعه‌ای هماهنگ

- تفسیر: این صفات در مؤمن حقیقی به صورت یک مجموعه متعادل ظهور می‌کند.

تحلیل جامع:

۱. تعادل بین ظاهر و باطن:

مؤمن در این حکمت، نمونه تعادل کامل است:

· شادی ظاهری + اندوه باطنی

· نرمش اجتماعی + استواری درونی

· فروتنی در برابر خدا + مقاومت در برابر دشمنان

۲. ارتباط با حدیث مشابه از پیامبر(ص):

پیامبر اکرم(ص) نیز می‌فرماید:

«الْمُؤْمِنُ مَأْلَفَةٌ وَ لَا خَیْرَ فِیمَنْ لَا یَأْلَفُ وَ لَا یُؤْلَفُ»

«مؤمن الفت‌گیر و الفت‌دهنده است و در کسی که نه الفت می‌گیرد و نه الفت می‌دهد خیری نیست.» (کنزالعمال، حدیث ۱۰۲)

۳. تطبیق با سیره امام علی(ع):

تمام این صفات در وجود امام علی(ع) متجلی بود:

· شادی ظاهری: همیشه تبسم بر لب داشت

· اندوه باطنی: برای امت اسلامی نگران بود

· سعه صدر: حتی با دشمنان خود با بزرگواری رفتار می‌کرد

پیام‌های کاربردی برای زندگی امروز:

۱. در زندگی شخصی:

· تقسیم شادی و غم: مشکلات شخصی را در دل نگه داریم اما با دیگران گشاده‌رو باشیم

· مدیریت زمان: وقت خود را با عبادت، علم و خدمت پر کنیم

· تعادل روحی: بین قساوت قلب و رقت قلب تعادل ایجاد کنیم

۲. در روابط اجتماعی:

· گشاده‌رویی: با همه مردم حتی غیرهم‌کیشان با گشاده‌رویی برخورد کنیم

· نرمش و استواری: در اصول ثابت‌قدم، در روش‌ها منعطف

· پرهیز از ریا: کارهای نیک را بدون منت و نمایش انجام دهیم

۳. در فضای مجازی:

· سکوت سازنده: قبل از نشر هر مطلب، خوب بیندیشیم

· شکرگزاری: نعمت‌های الهی را در فضای مجازی یادآوری کنیم

· همت بلند: محتوای مفید و اهداف عالی تولید کنیم

۴. در جامعه اسلامی:

· الگوی عملی: این صفات را در خود نهادینه کنیم تا جامعه اصلاح شود

· تربیت نسل: این ویژگی‌ها را به نسل جوان آموزش دهیم

· نقد خود: مرتب خود را با این معیارها ارزیابی کنیم

جمع‌بندی نهایی:

امام علی(ع) در این حکمت، تصویر کامل انسان مؤمن را ترسیم می‌کنند:

· انسانی که هم خداوند است (با عبادت و خشوع)

· هم مردم‌دار است (با اخلاق نیک)

· هم قوی است (با استواری در برابر مشکلات)

· هم فیلسوف است (با تفکر و تدبر)

این الگو در زمانه ما که:

· شادی‌ها اغلب سطحی و ماتریالیستی است

· غم‌ها باعث افسردگی و یأس می‌شود

· موفقیت با ثروت و قدرت سنجیده می‌شود

چراغ راهی است برای ساختن انسان‌هایی که هم در دنیا موفقند هم در آخرت سعادتمند.

خدایا! ما را از مؤمنان راستین قرار ده، مؤمنانی که شادی‌شان در چهره و غم‌شان در دل است، و در همه احوال پیرو علی بن ابی‌طالب(ع) و اهل بیت عصمت و طهارت باشند.