آینه اخلاق: خودسازی با معیار رفتار با دیگران
آینه اخلاق: خودسازی با معیار رفتار با دیگران
«در تربيت خويش تو را بس كه از آنچه بر ديگران نمىپسندى دورى كنى.
● كَفَاكَ أَدَباً لِنَفْسِكَ اِجْتِنَابُ مَا تَكْرَهُهُ مِنْ غَيْرِكَ| حکمت ۴۱۲ نهجالبلاغه»
این کلام گهربار از امام علی(ع) در نهجالبلاغه، قاعدهای طلایی و جهانشمول برای تربیت نفس و خودسازی اخلاقی ارائه میدهد. این جمله، چکیدهای از فلسفه “اخلاق مبتنی بر همدلی و انصاف” است.
تحلیل مفهومی
۱. معیار درونی: امام(ع) اشاره میکنند که هر انسانی در درون خود، داوری اخلاقی دارد. ما به روشنی میدانیم چه رفتاری از دیگران نسبت به خودمان ناپسند و رنجآور است (توهین، خیانت، ظلم، بیاحترامی و…).
1. خودتربیتی عملی: حضرت میفرمایند همین احساس و دانایی درونی، برای تربیت خود کافی است. کافی است هر عملی که انجام میدهی، از خود بپرسی: «آیا اگر دیگری این رفتار را با من میکرد، برایم ناخوشایند بود؟»
۳.اصل طلایی انصاف: این حکمت، تجلی اسلامی «آنچه برای خود میپسندی برای دیگران هم بپسند» و همچنین یادآور آیه شریفه «وَأَحْسِنُوا ۛ كَمَا أَحْسَنَ اللَّهُ إِلَيْكُمْ» (سوره قصص، آیه ۷۷: و نیکی کنید چنانکه خدا به شما نیکی کرده است) است. همچنین با حدیث نبوی «لا يُؤْمِنُ أَحَدُكُمْ حَتَّى يُحِبَّ لِأَخِيهِ مَا يُحِبُّ لِنَفْسِهِ» (هیچ یک از شما مؤمن نمیشود مگر آنچه برای خود میپسندد برای برادرش نیز بپسندد) همسو است.
۴.کاربرد اجتماعی: این اصل تنها محدود به رفتار فردی نیست، بلکه مبنای عدالت اجتماعی، حقوق بشر و قانونگذاری عادلانه است. سیستمهای اجتماعی نیز نباید برای مردم چیزی را مقرر کنند که قانونگذاران برای خود نمیپسندند.
جمعبندی
امام علی(ع) در این کلام کوتاه، کلید رستگاری فردی و اجتماعی را به ما میدهند: “وجدان انسانی تو، بهترین راهنمای اخلاقی توست.” هرگاه در شک بودی که رفتاری اخلاقی است یا نه، خود را جای طرف مقابل بگذار. این نگاه، دین را از قالب خشک دستورات بیرونی به یک سیستم زنده و درونی تبدیل میکند که در آن، انسان با تفکر و احساس خود، راه سعادت را مییابد.