فرهنگی

فلسفه برای نزدیک شدن به خداست

✏️ رهبر انقلاب: فلسفه برای نزدیک شدن به خدا و پیدا کردن یک معرفتِ درست از حقایق عالم وجود است؛ لذا بهترین فلاسفه‌ی ما - مثل ابن‌سینا و ملاّصدرا - عارف هم بوده‌اند.

✏️ اصلاً آمیزش عرفان با فلسفه در فلسفه‌ی جدید - یعنی فلسفه‌ی ملاّصدرا - به‌خاطر این است که فلسفه وسیله و نردبانی است که انسان را به معرفت الهی و خدا میرساند؛ پالایش میکند و در انسان اخلاق به‌وجود می‌آورد. ۱۳۸۲/۱۰/۲۹

نیکی‌هایی که نامت را زنده می‌کنند 

امیرالمومنین على عليه السلام:"لَمْ يَمُتْ مَنْ تَرَكَ اَفْعالاً يُقْتَدى بِهِ مِنَ الْخَيْرِ"؛ كسى كه كارهاى شايسته اى از خود به يادگار گذارد كه ديگران از او پيروى كنند، هرگز نمرده است؛ (كنزالفوائد جلد ۱ صفحه ۳۴۹).

این کلام گهربار از امیرالمومنین علی(ع) بر مفهوم جاودانگیِ انسان از طریق آثار نیک تأکید دارد. حضرت با بیانی استعاری، مرگ واقعی را نه پایان حیات جسمانی، بلکه فراموشیِ اعمال صالحی میدانند که الهامبخش دیگران باشند.

این حدیث، همسو با آموزههای قرآنی است که «نیکوکاری» را میراثی ماندگار معرفی میکند: «مَا عِندَکُمْ یَنفَدُ ۖ وَمَا عِندَ اللَّهِ بَاقٍ» (نحل:۹۶). عمل خیرِ الگوساز، همچون صدقه جاریه، حتی پس از مرگ انسان، بر صفحات تاریخ ثبت میشود و نام او را زنده نگه میدارد.  

پيامبر صلي الله عليه و آله :«لا تَـكُنْ عَيّابا وَ لا مَدّاحا وَ لا طَعّانا وَ لا مُماريا»؛ نه عيب جو باش و نه ثناگو، نه زخم زبان زن و نه مجادله گر.(مكارم الاخلاق، ص ۴۶۷)

تحلیل حدیث

این حدیث نبوی چهار ویژگی مذموم را که سلامت روابط اجتماعی و اخلاق فردی را تهدید می‌کنند، برمی‌شمارد و مؤمنان را از آنها برحذر می‌دارد. هر یک از این صفات، پیامدهای مخربی در پی دارد که با آموزه‌های قرآنی و سیره اهل بیت(ع) در تضاد است:  

 ۱. عیب‌جو (عَیّاب)

- تعریف: جستجو و بیان عیوب دیگران بدون ضرورت شرعی.  

- نقد قرآنی: «وَلَا تَجَسَّسُوا» (حجرات:۱۲) - از تجسس در عیوب مردم بپرهیزید.  

- پیامد:تضعیف اعتماد اجتماعی و ایجاد کینه‌توزی.  

 ۲. چاپلوس (مَدّاح)

- تعریف: ستایش اغراق‌آمیز و غیرواقعی برای منافع شخصی.  

- نقد قرآنی: «وَلَا تُطِعْ کُلَّ حَلَّافٍ مَهِینٍ» (قلم:۱۰) - از پیروی سخنچینان حقیر بپرهیز.  

- پیامد: تقویت ریا و دوری از صداقت.  

۳. طعنه‌زن (طَعّان) 

- تعریف: استفاده از کنایه‌های توهین‌آمیز و آسیب‌زننده به دیگران.  

- نقد قرآنی:«وَیْلٌ لِّکُلِّ هُمَزَةٍ لُّمَزَةٍ» (همزه:۱) - وای بر هر عیبجوی مسخره‌کننده!  

- پیامد: تخریب کرامت انسانی و گسترش عداوت.  

 ۴. مجادله‌گر (مُمارِی)

- تعریف: اصرار بر کشمکش‌های بی‌ثمر و جدال برای تحقیر دیگران.  

- نقد قرآنی:«وَجَادِلْهُم بِالَّتِی هِیَ أَحْسَنُ» (نحل:۱۲۵) - تنها با شیوه‌ای نیکو مجادله کنید.  

- پیامد: تفرقه در جامعه و اتلاف انرژی معنوی.  

پیام  حدیث

این چهار ویژگی، موانعی برای تحقق «امر به معروف و نهی از منکر» به شیوهٔ الهی هستند. اسلام خواهان اصلاحگریِ همراه با حفظ حرمت‌هاست، نه تحقیر و تفرقه. پیامبر(ص) با این حدیث، الگویی از «اخلاق ارتباطی» ارائه می‌دهند که مبتنی بر:  

- حفظ آبروی مؤمن مطابق حدیث «مَنْ سَتَرَ مُؤْمِناً سَتَرَهُ اللَّهُ یَوْمَ الْقِیامَةِ»

- صداقت در گفتار همسو با آیه «قُولُوا قَوْلًا سَدِیدًا» احزاب:۷۰

- وحدت اجتماعی بر اساس اصل قرآنی «وَاعْتَصِمُوا بِحَبْلِ اللَّهِ جَمِیعًا» است

 نصیحت یا تحقیر؟ هشدار امام علی(ع) دربارهٔ آداب پنددادن در ملأ عام

امام على عليه السلام :«اَلنُّصْحُ بَيْنَ الْمَلَأ تَقْريعٌ» نصيحت كردن در حضور ديگران، خُرد كردن شخصيت است.

(شرح نهج البلاغه، ابن ابى الحديد، ج۲۰،ص۳۴۱، ح۹۰۸)

تحلیل حدیث

این کلام امیرالمؤمنین علی(ع) بر اهمیت حفظ کرامت انسانی حتی در مواجهه با اصلاحِ خطاها تأکید دارد. حضرت با تعبیر تند «نُصْحُ بَیْنَ الْمَلَأِ تَقْرِیعٌ»، نصیحت عمومی را نه تنها بی‌اثر، بلکه آسیب‌زا می‌دانند؛ چرا که شخصیت فرد را در جمع نصیحت کنی، شخصیت وی خرد می‌شود.

این آموزه با سیره پیامبر(ص) که می‌فرمایند: «مَنْ سَتَرَ مُؤْمِنًا سَتَرَهُ اللَّهُ یَوْمَ الْقِیَامَةِ» هرکه عیب مؤمنی را بپوشاند، خداوند در قیامت عیبش را می‌پوشاند. همسوست. نصیحتِ مخفیانه، نه تنها از گناهان اجتماعی جلوگیری می‌کند، بلکه محبت و اعتماد را در جامعه تقویت می‌کند.

ده ویژگی اخلاقی برتر: امتحان خود را با معیارهای قرآن و سنت بسنجید

امام صادق عليه السلام :«اِنَّ اللّه َ تَبارَكَ وَ تَعالى خَصَّ رَسولَ اللّه ِ صلي الله عليه و آلهبِمَكارِمِ الاَْخْلاقِ،فَامْتَحِنوا اَنـْفُسَكُمْ، فَاِنْ كانَتْ فيكُمْ فَاحْمَدُوا اللّه َ عَزَّوَجَلَ وَ ارْغَبوا اِلَيْهِ فِى الزّيادَةِمِنْها. فَذَكَرَها عَشَرَةً: اليَقينُ وَ القَناعَةُ وَ الصَّبْرُ وَ الشُّكْرُ وَ الْحِلْمُ وَ حُسْنُ الْخُلْقِ وَالسَّخاءُ وَ الْغَيْرَةُ وَ الشَّجاعَةُ وَ الْمُروءَةُ»؛

خداى تبارك و تعالى، رسول خدا صلي الله عليه و آله را به مكارم اخلاق، مخصوص گردانيد. پس شمانيز خود را بيازماييد، اگر اين صفات در شما بود خداى عزّوجل را سپاس گوييد و از خدااين مكارم را بيشتر بخواهيد. سپس آن ده صفت را برشمردند: يقين، قناعت، صبر،شكر، بردبارى، خوش اخلاقى، بخشندگى، غيرت، شجاعت و جوانمردى.(امالى صدوق، ص ۲۹۰)

تحلیل حدیث

این روایت از امام صادق(ع) به ده خصلت اخلاقیِ برتر که خداوند به پیامبر اکرم(ص) اختصاص داده است، اشاره می‌کند و مؤمنان را به خودآزمایی و تلاش برای کسب این فضایل فرا می‌خواند.

این ده ویژگی، شامل «یقین، قناعت، صبر، شکر، حلم، خوش‌اخلاقی، سخاوت، غیرت، شجاعت و مردانگی» می‌شود که همگی در قرآن و سیره اهل بیت(ع) به عنوان پایه‌های تکامل انسانی تأکید شده‌اند.

مثلاً «صبر» با آیه «إِنَّمَا یُوَفَّى الصَّابِرُونَ أَجْرَهُم بِغَیْرِ حِسَابٍ» (زمر:۱۰) و «حُسن خُلق» با حدیث «أکْمَلُ الْمُؤْمِنِینَ إِیمَانًا أَحْسَنُهُمْ خُلُقًا» پیوند می‌خورد. امام(ع) با ذکر این صفات، الگویی عملی برای تقرب به خداوند ارائه می‌دهند.