فرهنگی

علم و ادب؛ سرمایه جاودان انسان در کلام امام علی(ع)  

امام علی(علیه السلام) فرمودند:«یَا مُؤْمِنُ! إِنَّ هَذَا الْعِلْمَ وَالْأَدَبَ ثَمَنُ نَفْسِکَ، فَاجْتَهِدْ فِی تَعَلُّمِهِمَا، فَمَا یَزِیدُ مِنْ عِلْمِکَ وَأَدَبِکَ یَزِیدُ فِی ثَمَنِکَ وَقَدْرِکَ. فَإِنَّ بِالْعِلْمِ تَهْتَدِی إِلَی رَبِّکَ، وَبِالْأَدَبِ تُحْسِنُ خِدْمَةَ رَبِّکَ، وَبِأَدَبِ الْخِدْمَةِ یَسْتَوْجِبُ الْعَبْدُ وَلَایَتَهُ وَقُرْبَهُ، فَاقْبَلِ النَّصِیحَةَ کَیْ تَنْجُوَ مِنَ الْعَذَابِ»(مشکاة الأنوار، ص۲۳۹، ح۶۸۹)

ای مؤمن! این دانش و ادب، بهای جان توست. پس در آموختن آن دو بکوش، چرا که هر چه بر دانش و ادبت افزوده شود، بر قدر و ارزش تو افزوده می‌گردد.  

- با دانش به پروردگارت راه می‌یابی  

- با ادب خدمت به پروردگارت را نیکو می‌گردانی  

- و با ادب در خدمت‌گزاری، بنده سزاوار ولایت و قرب الهی می‌شود.  

پس این پند را بپذیر تا از عذاب رهایی یابی!

چهارگانه طلایی حدیث 

۱. علم 

   - کارکرد: راهنمایی به خدا  

   - ثمره: هدایت  

   - شاهد حدیث: «تَهْتَدِی إِلَی رَبِّکَ»

۲. ادب 

   - کارکرد: زیباسازی خدمت  

   - ثمره: احسان  

   - شاهد حدیث: «تُحْسِنُ خِدْمَةَ رَبِّکَ»

۳. ادبِ خدمت  

   - کارکرد: جلب ولایت  

   - ثمره: قرب الهی  

   - شاهد حدیث: «یَسْتَوْجِبُ الْعَبْدُ وَلَایَتَهُ»

۴. پذیرش نصیحت

   - کارکرد: نجات از عذاب  

   - ثمره: رستگاری  

   - شاهد حدیث: «تَنْجُوَ مِنَ الْعَذَابِ»

نکات حدیث 

- معادله وجودی انسان: علم و ادب = ثمن النفس (معیار سنجش ارزش انسان)  

- ارزش افزوده ابدی: افزایش علم و ادب = افزایش جاودانه مقام انسان  

- نقشه راه رسیدن به خدا

  علم → هدایت  ادب → خدمت نیکو  ادب در خدمت → قرب الهی  

- هشدار نجات‌بخش: نپذیرفتن این نصیحت = قرار گرفتن در معرض عذاب  

پیام حدیث 

این کلام علوی چراغ راه زندگی است که:  

- علم بدون ادب → گمراهی  

- عبادت بدون ادب → عدم قبولی  

- نصیحت‌پذیری → تنها راه نجات  

> «مَنْ صَبَرَ ظَفِرَ» (نهج البلاغه، حکمت ۲۲)  

«هر که شکیبایی کند، پیروز می‌شود»

 حدیث گوهربار امام صادق(ع) درباره جایگاه زائران اباعبدالله 

امام جعفر صادق(علیه السلام) فرمودند:  

«مَا مِنْ أَحَدٍ یَوْمَ الْقِیَامَةِ إِلَّا وَهُوَ یَتَمَنَّی أَنَّهُ زَارَ الْحُسَیْنَ بْنَ عَلِیٍّ(ع) لَمَّا یَرَی لِمَا یُصْنَعُ بِزُوَّارِ الْحُسَیْنِ بْنِ عَلِیٍّ(ع) مِنْ کَرَامَتِهِمْ عَلَی اللَّهِ»(وسائل الشیعه، ج۱۴، ص۴۲۴)؛ در قیامت هیچ کس نیست مگر اینکه آرزو می‌کند ای کاش حسین بن علی(ع) را زیارت کرده بود؛ آنگاه که می‌بیند با زائران حسین بن علی(ع) چه کرامتی از سوی خداوند می‌شود.

نکات برجسته حدیث  

۱. عمومیت حسرت

عبارت «مَا مِنْ أَحَدٍ» (هیچ کس نیست) نشان می‌دهد حتی بهشتیان با دیدن کرامت زائران، حسرت زیارت می‌خورند.  

۲. کرامت بی‌نظیر 

«کَرَامَتِهِمْ عَلَی اللَّهِ»: این کرامت مستقیماً از سوی خداوند و فراتر از پاداش‌های معمولی است.  

۳. امتیاز ویژه زائران

زیارت کربلا مرتبه‌ای منحصر به فرد می‌آفریند که با هیچ عبادتی قابل جبران نیست.  

۴.پشیمانی دوست‌و‌دشمن

این حسرت شامل همه انسان‌ها حتی غیرشیعیان و منکران فضیلت امام حسین(ع) می‌شود.  

پیام‌های کاربردی

- زیارت امام حسین(ع) سرمایه‌ای ابدی است که حسرت عدم آن در قیامت جبران‌ناپذیر است.  

- کرامت زائران نشان‌دهنده ارتباط ویژه خداوند با محبان اباعبدالله الحسین(ع) است.  

- این حدیث انگیزه‌بخش مؤمنان برای حضور در کربلا حتی با مشقت‌های سفر است.  

دعای امام زمان(عج) برای نابودی دشمنان حق

«اللَّهُمَّ أذِلَّ كُلَّ مَن نَاوَاهُ، وَأهلِك كُلَّ مَن عَادَاهُ، وَامكُر بِمَن كَادَهُ، وَاستَأصِل مَن جَحَدَ حَقَّهُ وَاستَهَانَ بِأَمرِهِ، وَسَعَى‏ فِي إطفَاءِ نُورِهِ، وَأرَادَ إخمَادَ ذِكرِهِ»(الغیبة، طوسی: ص۲۷۳ ح۲۳۸)؛ خدایا! هر که را با او رویاروی می‌شود خوار گردان، و هر که با او دشمنی می‌کند نابود کن، و با هر که علیه او نیرنگ می‌زند نیرنگ کن، و هر که حقش را انکار می‌کند و فرمانش را سبک می‌شمارد و در پی خاموش کردن نور اوست و می‌خواهد یادش را محو کند، ریشه‌کن ساز.  

تحلیل محتوای دعا (۵ محور کلیدی) 

۱. مقابله با ظلم‌پیشگان  

(أذِلَّ كُلَّ مَن نَاوَاهُ)  

درخواست خواری برای تمام ستمگرانی که در برابر امام(عج) صف‌آرایی می‌کنند.  

۲. نابودی دشمنان قسم‌خورده  

(أهلِك كُلَّ مَن عَادَاهُ)  

دعا برای هلاکت کسانی که به دشمنی با مهدی موعود(عج) تعهد دارند.  

۳. نیرنگ در برابر نیرنگ‌بازان 

(امكُر بِمَن كَادَهُ)  

درخواست اِعمال حیلت الهی علیه توطئه‌گرانِ نظام عدل جهانی.  

۴. ریشه‌کنی منکران حق  

(استَأصِل مَن جَحَدَ حَقَّهُ)  

دعا برای نابودی بنیادین کسانی که:  

- حق امامت را انکار می‌کنند  

- شأن ولایت را سبک می‌شمارند (استَهَانَ بِأَمرِهِ)  

۵. خنثی‌سازی توطئه‌های فرهنگی 

(سَعَى‏ فِي إطفَاءِ نُورِهِ…)  

نابودی تلاش‌کنندگان برای:  

- خاموش کردن نور الهی (إطفَاءِ نُورِهِ)  

- محو یاد و نام مهدویت (إخمَادَ ذِكرِهِ)  

نکات برجسته

- این دعا استراتژی مبارزه با استکبار جهانی را ترسیم می‌کند.  

- تأکید بر ریشه‌کنی کامل (استئصال) دشمنان نشان‌دهنده قطعیت پیروزی حق است.  

- عبارت «امکُر بِمَن كادَهُ» بیانگر استفاده الهی از ابزار دشمن علیه خودشان است.  

- همه فرازها با واژه «کلّ» (هر که/همه کسانی که) آغاز می‌شود که نشان‌دهنده عمومیت دعا علیه تمامی ظالمان است.  

کتاب الغیبة، تألیف شیخ طوسی (ره)، صفحه ۲۷۳، حدیث ۲۳۸

پیامبر اکرم (ﷺ): «أمّا العَفافُ: فيَتَشَعَّبُ مِنهُ الرِّضا و الاستِكانَةُ و الحَظُّ و الرّاحَةُ و التَّفَقُّدُ و الخُشوعُ و التَّذَكُّرُ و التَّفَكُّرُ و الجُودُ و السَّخاءُ، فهذا ما يَتَشَعَّبُ لِلعاقِلِ بِعَفافِه رِضىً بِاللّهِ و بِقِسمِهِ»(تحف العقول، ص۱۷)؛

آنچه از عفّت منشعب مى‌شود خشنودى است و خضوع و بهره‌مندى و آسايش و دلجويى و فروتنى و تذكّر و تفكّر و بخشندگى و سخاوت. اينها خصالى است كه به سبب پارسايى براى خردمندى كه از خدا و قسمت او خشنود است، حاصل مى‌شود

این حدیث نورانی گنجینه‌ای از معارف اخلاقی را در خود جای داده است. تحلیل و بررسی این روایت را با توجه به نکات عمیق آن پرداخته می‌شود:

تحلیل ساختاری حدیث

1. عفاف به مثابه ریشه

پیامبر(ص) عفاف را نه به عنوان یک فضیلت منفرد، بلکه به عنوان سرچشمه‌ای حیاتبخش معرفی می‌کنند که ۱۰ شاخه فضیلت از آن می‌روید. این نگرش سیستمی نشان می‌دهد پارسایی تنها “نفی” گناه نیست، بلکه “اثبات” فضایل متعالی است.

2. سلسله مراتب فضائل

ترتیب شاخه‌ها از رضا آغاز و به سخا ختم می‌شود، نشان‌دهنده سیر تحول درونی است:

- ابتدا رابطه انسان با خدا (رضا، استکانة، خشوع)

- سپس رابطه با خود (حظ، راحة، تذکر، تفکر)

- و سرانجام رابطه با دیگران (تفقد، جود، سخا)

نکات برجسته تربیتی

- رضا؛ سنگ بنای عفاف

امام صادق(ع) می‌فرمایند: “الرِّضَا أَصْلُ الْعِبَادَةِ” (رضا ریشه عبادت است - تحف العقول). این حدیث نشان می‌دهد خشنودی از قضای الهی، بستر رشد دیگر فضائل است.

-توازن میان عقل و عاطفه

ترکیب “تذکر” (حفظ تجارب) با “تفکر” (تعقل آینده‌نگر) و “جود” (بخشش معمول) با “سخا” (بذل فوق‌العاده)، الگویی از تعادل میان خردورزی و مهرورزی ارائه می‌دهد.

- عفاف؛ آزادی‌بخش نه محدودکننده

بر خلاف تصور رایج، این روایت نشان می‌دهد عفاف نه تنها باعث محرومیت نمی‌شود، بلکه منشأ “حظ” (بهره‌مندی مشروع) و “راحة” (آسایش درونی) است.

کاربردهای عملی در زندگی

تفقد

پیگیری حال نیازمندان 

تقویت همبستگی اجتماعی 

فروتنی

پرهیز از تکبر در موفقیت‌ها 

ایجاد محبوبیت عمومی 

تذکر

عبرت‌گیری از خطاهای گذشته

پیشگیری از اشتباهات مکرر

این حدیث به ما می‌آموزد که پارسایی حقیقی مانند درختی است که هم‌زمان میوه‌های گوناگون می‌دهد: از عبادت خالص (خشوع) تا خدمت اجتماعی (سخا). همان‌گونه که امیرالمؤمنین(ع) فرمودند: “العِفَّةُ رِأسُ كُلِّ خَيرٍ” (عفاف سرآمد همه خوبی‌ها است - غررالحکم). تحقق این جامعیت اخلاقی در گرو عقلانیت (عاقل) و تسلیم در برابر مشیت الهی (رضا بقسمه) است.

عبادت محبوب در دهه مبارک  

امام باقر (علیه‌السلام) فرمودند:  

«خداوند پنج دعا به عیسی بن مریم (علیه‌السلام) هدیه کرد که جبرئیل (ع) آنها را در دهه [ذی‌الحجه] آورد و گفت: ای عیسی! با این پنج دعا راز و نیاز کن؛ زیرا هیچ عبادتی نزد خدا محبوب‌تر از عبادت در دهه ذی‌الحجه نیست.»  

(الإقبال، ج۲، ص۴۶)  

پنج دعای مقدس  

۱. دعای توحید و قدرت مطلقه  

«أَشْهَدُ أَنْ لَا إِلٰهَ إِلَّا اللّهُ وَحْدَهُ لَا شَرِيكَ لَهُ، لَهُ الْمُلْكُ وَلَهُ الْحَمْدُ، بِيَدِهِ الْخَيْرُ وَهُوَ عَلَىٰ كُلِّ شَيْءٍ قَدِيرٌ»  

«گواهی می‌دهم جز الله که یگانه و بی‌همتاست معبودی نیست؛ فرمانروایی و سپاس از آنِ اوست، نیکی‌ها به دست اوست و او بر هر چیزی تواناست.»  

۲. دعای یگانگی و بی‌نیازی مطلق  

«أَشْهَدُ أَنْ لَا إِلٰهَ إِلَّا اللّهُ وَحْدَهُ لَا شَرِيكَ لَهُ، أَحَداً صَمَداً لَمْ يَتَّخِذْ صَاحِبَةً وَلَا وَلَداً»  

«گواهی می‌دهم جز الله که یگانه و بی‌همتاست معبودی نیست؛ یکتای بی‌نیاز است که نه همسری برگزید و نه فرزندی.»  

۳. دعای تنزیه از مادری و فرزندی  

«أَشْهَدُ أَنْ لَا إِلٰهَ إِلَّا اللّهُ وَحْدَهُ لَا شَرِيكَ لَهُ، أَحَداً صَمَداً لَمْ يَلِدْ وَلَمْ يُولَدْ وَلَمْ يَكُنْ لَهُ كُفُواً أَحَدٌ»  

«گواهی می‌دهم جز الله که یگانه و بی‌همتاست معبودی نیست؛ یکتای بی‌نیاز است که نه زاده شده و نه می‌زاید و هیچ کس همتای او نیست.»  

۴. دعای حیات جاودان و سلطنت الهی  

«أَشْهَدُ أَنْ لَا إِلٰهَ إِلَّا اللّهُ وَحْدَهُ لَا شَرِيكَ لَهُ، لَهُ الْمُلْكُ وَلَهُ الْحَمْدُ، يُحْيِي وَيُمِيتُ وَهُوَ حَيٌّ لَا يَمُوتُ، بِيَدِهِ الْخَيْرُ وَهُوَ عَلَىٰ كُلِّ شَيْءٍ قَدِيرٌ»  

«گواهی می‌دهم جز الله که یگانه و بی‌همتاست معبودی نیست؛ فرمانروایی و سپاس از آنِ اوست، زنده می‌کند و می‌میراند و او زنده‌ای است که هرگز نمی‌میرد، نیکی‌ها به دست اوست و بر هر چیزی تواناست.»  

۵. دعای کفایت و بی‌نیازی از غیر خدا  

«حَسْبِيَ اللّهُ وَكَفَىٰ، سَمِعَ اللّهُ لِمَنْ دَعَا، لَيْسَ وَرَاءَ اللّهِ مُنْتَهًى، أَشْهَدُ لِلّهِ بِمَا دَعَا، وَأَنَّهُ بَرِيءٌ مِمَّنْ تَبَرَّأَ، وَأَنَّ لِلّهِ الْآخِرَةَ وَالْأُولَىٰ»  

«خدا مرا بس است و کافی است! خداوند دعای دعاکننده را می‌شنود، فراتر از خدا پایانگاهی نیست، گواهی می‌دهم برای خدا بر آنچه خواند، و او از کسی که بیزاری جوید بیزار است، و آخرت و دنیا از آن خداست.»  

توصیه امام باقر (ع)

این پنج دعا - که سرشار از معارف توحید، حمد و توکل است - به‌عنوان برگزیده‌ترین عبادت دهه ذی‌الحجه از زبان امام باقر (علیه‌السلام) به امت اسلامی ارائه شده است.  

منبع اصلی: الإقبال بالأعمال الحسنة، جلد ۲، صفحه ۴۶