فرهنگی

تعادل در روابط اجتماعی؛ پیام هشداردهنده امام علی(ع) درباره نفاق و تفرقه

امام علی علیه‌السلام: «كَثرَةُ الوِفاقِ نِفاقٌ، كَثرَةُ الخِلافِ شِقاقٌ»؛ موافقتِ زياد [نشانه] نفاق است؛ مخالفتِ زياد [نشانه] دشمنى است.

این حدیث گهربار از امیرالمؤمنین علی (علیه السلام) هشداری ژرف درباره دو آفت خطرناک در روابط اجتماعی و دینداری است:

«كَثرَةُ الوِفاقِ نِفاقٌ»؛ زیاده‌روی در موافقت، نشانه نفاق است. تأکید می‌کند که همیشه و در همه چیز، بدون تفکر و صرفاً برای جلب نظر دیگران با آنها موافقت کردن، نشانه‌ای از نفاق (دو رویی) است. این رفتار، فاقد صداقت و برخاسته از ترس، تملق یا منفعت‌طلبی است و شخصیت حقیقی فرد را پنهان می‌کند. ایمان واقعی نیازمند اندیشه و شجاعت ابراز نظر صحیح است، نه دنباله‌روی بی‌قید.

«كَثرَةُ الخِلافِ شِقاقٌ»؛ زیاده‌روی در مخالفت، نشانه دشمنی و تفرقه‌انگیزی است. در مقابل، مخالفتِ همیشگی، بی‌دلیل و لجوجانه با دیگران نیز آفتی بزرگ است که به شقاق (دشمنی، جدایی و تفرقه) می‌انجامد. این رفتار، روحیه همکاری، وحدت و صلح را در جامعه نابود می‌کند و ریشه در کینه، خودخواهی یا عدم تحمل دیدگاه‌های مخالف دارد.

تعادل، صداقت و میانه‌روی را در روابط انسانی و بیان عقاید را امام ترسیم می‌کند. مسلمان باید هم از تملق و چاپلوسیِ بی‌پایه (که نشانه نفاق است) بپرهیزد و هم از مخالفت‌جوییِ بی‌حکمت و تفرقه‌انگیز (که نشانه دشمنی است). حق‌گویی همراه با حکمت و رعایت مصلحت، و احترام متقابل حتی در اختلاف نظر، نشانه سلامت ایمان و خردمندی است.

مکانیزم ماشه (اسنپ‌بک) سازوکاری در قطعنامه ۲۲۳۱ شورای امنیت

 در چارچوب برجام تعریف شده. بر این اساس، اگر یکی از اعضای دائم شورا ادعای «عدم پایبندی اساسی ایران» به تعهدات هسته‌ای را مطرح کند، پس از طی مراحل حل اختلاف در کمیسیون مشترک برجام و ارجاع به شورای امنیت، تحریم‌های لغو‌شده سازمان ملل به‌طور خودکار پس از ۳۰ روز فعال می‌شوند، مگر اینکه شورای امنیت قطعنامه جدیدی برای توقف این روند تصویب کند.  

نقش حق وتوی اعضای دائم (آمریکا، روسیه، چین، انگلیس، فرانسه) کلیدی است: یک عضو می‌تواند با وتوی قطعنامه‌های مخالف، بازگشت تحریم‌ها را عملی سازد. این سازوکار با تحریم‌های یک‌جانبه (مثل آمریکا یا اتحادیه اروپا) متفاوت است و مشروعیت بین‌المللی دارد.  

قدرت نامرئی جبهه حق؛ همه هستی یاوران الهی در نبرد با باطل (با استناد به آیه ۱۸ سوره حج)

همه عالم طبیعت، نیروهای جبهه حق‌اند

أَلَمْ تَرَ أَنَّ اللَّهَ يَسْجُدُ لَهُ مَنْ فِي السَّمَاوَاتِ وَمَنْ فِي الْأَرْضِ وَالشَّمْسُ وَالْقَمَرُ وَالنُّجُومُ وَالْجِبَالُ وَالشَّجَرُ وَالدَّوَابُّ وَكَثِيرٌ مِنَ النَّاسِ ۖ وَكَثِيرٌ حَقَّ عَلَيْهِ الْعَذَابُ ۗ وَمَنْ يُهِنِ اللَّهُ فَمَا لَهُ مِنْ مُكْرِمٍ ۚ إِنَّ اللَّهَ يَفْعَلُ مَا يَشَاءُ (حج:۱۸)؛ آیا ندانسته ای که هر که در آسمان ها و هر که در زمین است و خورشید و ماه و ستارگان و کوه ها و درختان و جنبندگان و بسیاری از مردم برای او سجده می کنند؟

و بر بسیاری [که از سجده امتناع دارند] عذاب، لازم و مقرّر شده است. و کسی را که خدا خوار کند، گرامی دارنده ای برای او نیست؛ به یقین خدا هر چه را بخواهد انجام می دهد.

هنگامی که سخن از جنگ می‌شود، انگاره‌ های نادرستی در ذهن برخی از دنیازدگان شکل می‌گیرد که مایه عدم آرامش و ترس می‌شود. در ادبیات قرآن کریم، جبهه باطل به سرکردگی شیطان و جبهه حق به سرپرستی خداوند است و نتیجه هماوردی این دو جبهه مشخص است.

زیرا شیطان، خود مخلوق خداوند است. بنابراین، جبهه باطل، نابودشدنی است و جبهه حق پیروز نهایی است. همه عالم هستی از جمله آسمان‌ها، زمین، کهکشان‌ها، ستاره‌ها و سیارات، کوه‌ها و درختان و حیوانات، آب و باد و خاک و آتش، فرشتگان و نیروهای ماورائی، همه و همه در برابر پیشگاه حضرت دوست، خاضع و خاشعند و به دستور خداوند، هر مأموریتی که به آن ها ابلاغ شود، بی درنگ انجام می‌دهند.

از این رو، نباید جبهه حق را تنها به برخی از انسان‌ها و یا تعداد محدودی از تجهیزات نظامی محدود کرد؛ بلکه جبهه حق به پهنای آسمان‌ها و زمین است و همه به اذن خداوند، هر گاه که لازم باشد به کمک جبهه حق می‌شتابند. نمونه آن در زمان معاصر، شن‌زارهای طبس بود که هواپیماهای آمریکایی را زمین‌گیر کرد.

نتیجه این که این انگاره نادرست را از ذهن پاک کنیم که ما در اقلیت هستیم و باید با دنیایی در اکثریت با بهترین تجهیزات و اطلاعات بجنگیم و نتیجه این هماوردی، شکست ما خواهد بود. این انگاره از پای بست، نادرست است.

بلکه همیشه جبهه حق در اقلیت بوده است و در طول تاریخ، پیروز نهایی میدان بوده است، زیرا همه موجودات باذن الله، یار و یاور جبهه حق بوده، هستند و خواهند بود. هیچ‌گاه نباید، کارزار را با ادبیات آغشته به دنیا تفسیر کنیم؛ بلکه بیایید و با ادبیات قرآن کریم، آن را تفسیر کنیم تا رنگ و بویی دیگر پیدا کند و بر قوت ما بیفزاید و اراده ما را برای کمک به جبهه حق روز به روز تقویت کند.

گرداب شایعه: چگونه بازنشر بی‌ضابطه، عقلانیت جامعه را می‌بلعد؟

🔍 بنیان‌های حدیثی: هشدارهای سه‌گانه  

امام علی(ع) در نامه به حارث همدانی  

  «وَلَا تُحَدِّثِ النَّاسَ بِكُلِّ مَا سَمِعْتَ بِهِ، فَكَفَىٰ بِذَٰلِكَ كَذِبًا»؛ هر چه را می‌شنوی بازگو نکن؛ همین برای دروغگویی کافی است [نهج البلاغه، نامه ۶۹].  

پیامبر اکرم(ص)

  «حَسْبُكَ مِنَ الْكَذِبِ أَنْ تُحَدِّثَ بِكُلِّ مَا سَمِعْتَ»؛ برای دروغگویی تو همین بس که هر چه می‌شنوی بازگو کنی [تنبیه الخواطر، ج۲، ص۱۲۲].  

امام علی(ع) 

  «لَا تُحَدِّثِ النَّاسَ بِكُلِّ مَا تَسْمَعُ، فَكَفَىٰ بِذَٰلِكَ خُرْقًا»؛ بازگو کردن هر چه می‌شنوی، نشانۀ حماقت است [غررالحکم].  

 ⚠️ مکانیسم تبدیل بازنشر به دروغ  

تعریف گسترده‌تر دروغ  

  بازنشر نسنجیده‌ی شنیده‌ها بدون تأمل، مصداق دروغ است.  

  مثال: کانال‌های اطلاع‌رسانی در جنگ تحمیلی که بی‌ضابطه اخبار را منتشر می‌کردند.  

چرخه‌ی تولید اطلاعات آلوده

  بازنشر بی‌تأمل → تکثیر شایعه → تحریف اطلاعات → انباشت داده‌های ناسالم → تضعیف عقلانیت جمعی.  

 💥 پیامدهای ویرانگر  

۱. فروپاشی اعتماد عمومی 

   انباشت اطلاعات تحریف‌شده باعث بدبینی سیستماتیک و تخریب سرمایه‌ی اجتماعی می‌شود.  

۲. جایگزینی هیجان به جای تدبیر  

   داده‌های ناسالم، کارکردهای اجرایی مغز (مثل تصمیم‌گیری) را مختل کرده و به قضاوت‌های آنی می‌انجامد.  

۳. افزایش آسیب‌پذیری روانی 

   اطلاعات آلوده با تشدید اضطراب و افسردگی، جامعه را به سمت اختلالات روان‌شناختی سوق می‌دهد.  

چرایی امروزی‌تر شدن احادیث  

سلطۀ سرعت بر دقت  

  در عصر “فرد-رسانه‌ها"، اولویت با “زودتر انتشار دادن” است نه “درست‌تر انتشار دادن".  

فقدان سواد رسانه‌ای

  ضعف در تحلیل محتوا (نه لزوماً سوءنیت) عامل اصلی بازنشرهای آسیب‌زا است.  

تولد گفتمان‌های کاذب

  بازنشرهای بی‌ضابطه به‌سرعت به گفتمان مسلط تبدیل شده و حقیقت را منحرف می‌کنند.  

راهکارهای راهبردی برای مقابله با بازنشر بی‌ضابطه

۱. تفکر انتقادی  

سازوکار اجرایی: آموزش مهارت پرسش‌گری درباره منابع اطلاعات  

اثر اجتماعی: کاهش پذیرش منفعلانه شایعات و افزایش تحلیل‌پذیری  

۲. سواد رسانه‌ای  

 سازوکار اجرایی: توسعه دوره‌های آموزشی تحلیل محتوای خبری  

اثر اجتماعی: ارتقای توانایی تشخیص اطلاعات معتبر از نامعتبر  

 ۳. بازنشر مسئولانه  

سازوکار اجرایی: اجرای بررسی ۳ مرحله‌ای پیش از انتشار:  

  - شناسایی منبع خبر  

  - تحلیل انگیزه تولید محتوا  

  - ارزیابی پیامدهای اجتماعی انتشار  

اثر اجتماعی: شکستن زنجیره انتشار اطلاعات نادرست  

۴. سکوت اندیشمندانه  

- سازوکار اجرایی: تمرین مقاومت در برابر غریزه “بازنشر فوری"  

- اثر اجتماعی: تقویت عقلانیت جمعی و کاهش تصمیم‌های هیجانی