فرهنگی

چرایی سکوت امام علی (ع): استراتژی حکیمانه در برابر طوفان فتنه

وقایع پس از رحلت پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله) از دردناک‌ترین و در عین حال درس‌آموزترین فصل‌های تاریخ اسلام است. در این میان، سکوت به ظاهر طولانی امام علی (علیه السلام) در برابر غصب خلافت، پرسشی است که ذهن هر محققی را به خود مشغول می‌کند. چگونه است که شیر خدا، که هرگز در میدان جنگ پای پس نکشید، در این برهه حساس، شکیبایی را بر قیام مسلحانه ترجیح داد؟

پاسخ به این پرسش، کلید درک عمق بینش سیاسی و دغدغه دینی امام (ع) است. ایشان نه از روی ترس یا ضعف، که بر اساس استراتژی حکیمانه‌ای برای حفظ کیان اسلام سکوت کردند. در ادامه، با استناد به منابع معتبری مانند نهج البلاغه و کتب تاریخی، به مهم‌ترین دلایل این سکوت می‌پردازیم.

۱. جلوگیری از «رجعت به جاهلیت» و نابودی اصل اسلام

این دلیل، محوری‌ترین علت بود که در قسمت اول به آن اشاره شد. جامعه نوپای اسلامی هنوز از تعالیم پیامبر (ص) استحکام کامل نگرفته بود و رگه‌های تعصب جاهلی در آن وجود داشت. امام در نامه ۶۲ نهج البلاغه به روشنی این نگرانی را بیان می‌کنند: «… فَأَمْسَكْتُ يَدِي حَتَّى رَأَيْتُ رَاجِعَةَ النَّاسِ قَدْ رَجَعَتْ عَنِ الْإِسْلَامِ يَدْعُونَ إِلَى مَحْقِ دَيْنِ مُحَمَّدٍ (ص)؛ فَخَشِيتُ إِنْ لَمْ أَنْصُرِ الْإِسْلَامَ وَ أَهْلَهُ أَنْ أَرَى فِيهِ ثَلْماً أَوْ هَدْماً…»

… پس دست [بیعت] خود را نگه داشتم، تا دیدم گروهی از مردم از اسلام بازگشته و دعوت به محو دین محمد (ص) می‌کنند. پس ترسیدم اگر اسلام و اهلش را یاری نکنم، شکاف یا ویرانی در آن ببینم…

قیام نظامی در آن شرایط، به معنای جنگ داخلی و ایجاد تردید در اصل دین در دل تازه‌مسلمانان بود. امام (ع) حفظ “اصل اسلام” را بر “حق شخصی” خود مقدم دانستند.

۲. حفظ وحدت ظاهری جامعه اسلامی و جلوگیری از تفرقه

درگیری مستقیم میان بنی‌هاشم و سایر قبایل عرب، به ویژه قریش، می‌توانست جامعه مسلمین را به کلی از هم بپاشاند و دشمنان خارجی را تحریک کند. امام (ع) با درک این خطر، مصلحت کلی امت را بر حق فردی مرجح شمردند. ایشان در خطبه‌ای دیگر فرمودند: «وَ اللَّهِ لَأُسَلِّمَنَّ مَا سَلِمَتْ أُمُورُ الْمُسْلِمِينَ وَ لَمْ يَكُنْ فِيهَا جَوْرٌ إِلَّا عَلَيَّ خَاصَّةً» به خدا سوگند! [از حق خود می‌گذرم] تا زمانی که کار مسلمانان سامان یابد و ستمی جز بر من نباشد.

این جمله، اوج ایثار و مسئولیت‌پذیری امام در قبال کل امت است.

۳. عدم یارى و همراهى کافى

امام علی (ع) به خوبی می‌دانستند که برای مقابله موفق، نیاز به پایگاهی مردمی و یارانی فداکار دارند. متأسفانه، فضای رعب و وحشت ایجاد شده پس از واقعه سقیفه و انحراف افکار عمومی، باعث شد تنها تعداد معدودی (مانند سلمان، ابوذر، عمار و مقداد) در کنار ایشان بایستند. در خطبه «شقشقیه» می‌فرمایند: «فَنَظَرْتُ فَإِذَا لَيْسَ لِي مُعِين» پس نگاه کردم [به اطراف] و دیدم یاوری ندارم.

قیام بدون پشتوانه، نه تنها به نتیجه نمی‌رسید، بلکه بهانه‌ای برای سرکوب خاندان پیامبر (ص) و یاران وفادارشان می‌شد.

۴. عمل به وصیت پیامبر (ص) و صبر بر مصیبت

بر اساس برخی روایات، پیامبر اکرم (ص) به امام علی (ع) توصیه کرده بودند که در صورت بروز اختلاف، صبر پیشه کنند. بنابراین، سکوت امام (ع) تنها یک انتخاب سیاسی نبود، بلکه اطاعتی از امر رسول الله (ص) و تکلیفی الهی به شمار می‌رفت. این صبر، نمونه‌ای عینی از “صبر على أذى” در راه خدا بود.

۵. اثبات حقانیت از طریق مظلومیت

سکوت امام (ع) و تحمل مظلومیت، خود بزرگ‌ترین سند برای افشای چهره غاصبان شد. اگر ایشان قیام می‌کردند، تاریخ او را “شورشی” علیه “خلیفه مسلمین” قلمداد می‌کرد. اما این سکوت و سپس استدلال‌های روشنگرانه ایشان در طول ۲۵ سال، چهره واقعی حاکمان را برای تاریخ آشکار کرد و حقانیت اهل بیت (ع) را در دل‌های حقیقت‌جویان جاودانه ساخت.

نتیجه‌گیری

سکوت امام علی (علیه السلام) یک کنش حساب‌شده سیاسی و دینی بود، نه یک واکنش منفعلانه. این سکوت، برگرفته از عمق بینش و مسئولیت‌پذیری ایشان در قبال آینده اسلام بود. ایشان “مصلحت نظام اسلام” را بر “مصلحت شخصی” ترجیح دادند و با تحمّل تلخ‌ترین ناکامی‌ها، از فروپاشی دین جلوگیری کردند. تحلیل این رویداد تاریخی به ما می‌آموزد که گاهی “سکوت"، رساترین فریاد و “صبر"، قدرتمندترین سلاح در برابر باطل است.