فرهنگی

پند حکیمانه امام علی (ع) درباره هوشمندی در دوران صلح و جنگ: چراغ راه در مسیر زندگی و سیاست دینی

در سیرۀ عملی و آموزه‌های امیرالمومنین علی بن ابی‌طالب (علیه السلام)، نکاتی عمیق و راهگشا درباره دوستی، سیاست، و حکمت انکار‌ناپذیر وجود دارد. یکی از این نصایح، مربوط به دوران پس از توافق و صلح است که در نهج‌البلاغه، در نامه ۵۳، به آن اشاره شده است.

امیرالمومنین (علیه السلام) در این سخن، بر نکته‌ای حیاتی و استراتژیک تأکید دارند: «و از دشمنت بعد از آن که از در صلح و آشتی درآمد، سخت بترس!» این سخن، نشان می‌دهد که دوران صلح، نه تنها پایان دشمنی نیست، بلکه ممکن است دوران شکوفایی ترفندهای زیرکانه و غفلت‌آور او باشد.

در مواقعی که دشمن با فرصت‌سازی، قصد دارد با ظاهر صلح‌آمیز، به اهداف خود نزدیک شود، باید هوشمندی و آگاهی را به عنوان راهبرد اصلی در نظر گرفت. چرا؟ چون دشمن، در پرتوی ظاهر دوستانه، ممکن است به قصد غافلگیر کردن، از فرصت سوء‌استفاده کند و ضربه نهایی را وارد سازد. پس، در چنین موقعیت‌هایی، «احتیاط، دقت، و نگرشی هوشمندانه» مهم‌ترین ابزار مؤمن و حکیم است.

امیرالمؤمنین (علیه السلام) در ادامه، تأکید می‌کنند: «فَإِنَّ الْعَدُوَّ رُبَّمَا قَارَبَ لِيَتَغَفَّلَ، فَخُذْ بِالْحَزْمِ، وَاتَّهِمْ فِي ذَلِکَ حُسْنَ الظَّنِّ». یعنی، دشمن ممکن است همراه با ظاهر صلح، قصد فریب و غفلت‌انگیزی داشته باشد، پس با تدبیر و هوشمندی برخورد کنید؛ و در عین حال، خوش‌بین بودن و حسن ظن را هم کنار نگذارید، اما همزمان، مراقب باشید.

 تحلیل و تفسیر علمی و دینی

این سخن حکیمانه، به ما نشان می‌دهد که دوره‌های دوستی و صلح، باید با دقت و هوشمندی همراه باشد. در مطالعات تربیتی و روان‌شناختی، اثبات شده است که افراد، به‌ویژه در مواقعی که روابط ظاهری مثبت است، ممکن است در معرض سوء‌استفاده قرار بگیرند. بنابراین، آمادگی روحی و هوشمندی، لازمه حفظ سلامت فردی و اجتماعی است.

در حوزه دین و اخلاق، این روایت بر مهم‌ترین اصول تربیتی تأکید دارد:

- بصیرت و آگاهی: انسان مؤمن باید همیشه در مراقبت و هوشیاری باشد، چه در دوران جنگ و چه در دوران صلح. در قرآن کریم نیز تأکید شده است که «وَ لَا تَكُنْ كَصَفْوَانِ الَّذِينَ نَسُوا اللَّهَ فَأَنسَاهُمْ أَنفُسَهُمْ»، (حشر/۱۹)، یعنی نباید در غفلت و سستی اُفتاد که باعث شود انسان در مسیر هلاکت قرار گیرد.

- حسن ظن ولی همراه با احتیاط: امیرالمومنین (علیه السلام) در این حدیث، نشان می‌دهد که حتی در بهترین وضعیت، باید قوه‌ی تردید و مراقبت داشت. حسن ظن نباید باعث غفلت شود، بلکه باید در کنار آن، جنبه‌های هوشمندانه را رعایت کرد که همان «حزم» است.

- زمینه‌سازی برای جلوگیری از غافلگیری: در نهج‌البلاغه، بر توجه و هشدار به دوران‌های شکست و پیروزی تأکید شده است، زیرا هر وضعیت، می‌تواند زمینه‌ساز فرصت یا فریب باشد.

 مدیریتی و دینی

در مسیر تربیت دینی، باید آموزه‌های امیرالمومنین (علیه السلام) را سرلوحه قرار داد. این آموزه‌ها، راهکارهایی عملی و روانشناختی جهت مدیریت هوشمندانه در فرآیندهای زندگی است. اینکه در دوران دوستی و صلح، مراقبتی کامل داشت و احساس گمان مطلق به اطرافیان نداشت، کلید عبور از بحران‌ها و چالش‌ها است.

در نهایت، تداوم این رویکرد، منجر به ساخت جامعه‌ای مقاوم، رازدار، و توأم با حلم و حکمت می‌شود؛ جامعه‌ای که علاوه بر حسن ظن، هرگز از دقت و هوشمندی غفلت نمی‌ورزد و در سایه‌ی آموزه‌های علوی، در مسیر کمال و عدالت حرکت می‌کند.