پارادوکسهای رفتاری انسان از نگاه افلاطون و راهحلهای اسلامی
تحلیل حکیمانه سخن افلاطون در پرتو آموزههای اسلامی
سخن عمیق افلاطون که به پارادوکسهای رفتاری انسان میپردازد، بهطرز شگفتانگیزی با آموزههای اسلامی و روایات اهلبیت (علیهمالسلام) همسو است. در ادامه، این مضامین را با استناد به منابع اسلامی بررسی میکنیم:
۱. نگاه تناقضآمیز به زمان (گذشته، حال، آینده)
· در اسلام: قرآن کریم انسان را از «حسرت گذشته» و «غفلت از حال» برحذر میدارد:
«لِكَيْلَا تَأْسَوْا عَلَىٰ مَا فَاتَكُمْ وَلَا تَفْرَحُوا بِمَا آتَاكُمْ» (حدید: ۲۳).
امام علی (ع) نیز میفرمایند:
«اَلْغَافِلُ مَنْ ضَيَّعَ وَقْتَهُ وَ أَسَاءَ حِسَابَهُ» (غررالحکم، حدیث ۴۵۰۱) – غافل کسی است که وقتش را تباه کند و حسابش را بد انجام دهد.
۲. تضاد در برخورد با سلامتی و ثروت
· در روایات اسلامی: پیامبر اکرم (ص) فرمودند:
«نِعْمَتَانِ مَغْبُونٌ فِيهِمَا كَثِيرٌ مِنَ النَّاسِ: الصِّحَّةُ وَ الْفَرَاغُ» (کافی، ج۲، ص۱۳۴) – دو نعمت است که بسیاری از مردم درباره آنها مغبون (زیانکار) هستند: سلامتی و فراغت.
امام صادق (ع) نیز هشدار میدهند:
«صِحَّةُ الْبَدَنِ مِنْ قِلَّةِ الْحَرَصِ» (تحف العقول، ص۳۲۲) – سلامتی بدن از کمطمعی است.
۳. زندگی افراطی و مرگ غافلگیرانه
· در قرآن: خداوند درباره کسانی که زندگی دنیا را غایت میدانند، هشدار میدهد:
«يَعْلَمُونَ ظَاهِرًا مِنَ الْحَيَاةِ الدُّنْيَا وَهُمْ عَنِ الْآخِرَةِ هُمْ غَافِلُونَ» (روم: ۷).
امام علی (ع) در خطبه متقین (همام) توصیف میکنند که مؤمنان «در دنیا چون مسافرند» (نهجالبلاغه، خطبه ۱۹۳) – یعنی دلبسته دنیا نمیشوند.
۴. درمان اسلامی این تناقضها
۱. تقدم «حال» بر گذشته و آینده:
اسلام با تأکید بر «اغتنام فرصت»، انسان را به بهرهگیری از زمان حال دعوت میکند. امام حسین (ع) در روز عاشورا فرمودند:
«إِنَّمَا خَفْتُ عَلَيْكُمْ فَتَانَ الْغَفْلَةِ» (بحارالأنوار، ج۴۵، ص۵) – من از فتنه غفلت بر شما میترسم.
۲. توازن میان مادیات و معنویات:
اسلام نه رهبانیت میپذیرد و نه دنیازدگی. قرآن میفرماید:
«وَابْتَغِ فِيمَا آتَاكَ اللَّهُ الدَّارَ الْآخِرَةَ وَلَا تَنْسَ نَصِيبَكَ مِنَ الدُّنْيَا» (قصص: ۷۷).
۳. مرگآگاهی به جای مرگگریزی:
امام علی (ع) میفرمایند:
«ذِکْرُ الْمَوْتِ یُمِیتُ الشَّهَوَاتِ فِی النَّفْسِ» (غررالحکم، حدیث ۵۱۳۲) – یاد مرگ، شهوات را در نفس میمیراند.
نتیجهگیری:
سخن افلاطون، آیینهای از تناقضهای فطری بشر است که اسلام با ارائه «راهمیانۀ اعتدال»، «تذکر مرگ» و «تأکید بر مسئولیتپذیری در لحظه حال» پاسخ آن را داده است. مؤمن آگاه، نه در حسرت گذشته است، نه در اضطراب آینده، و نه در غفلت از حال؛ بلکه با «استعانت از خدا» و «عمل صالح»، زمان را در مسیر کمال مدیریت میکند.