فرهنگی

هنر خاموشی و گفتار حکیمانه: واکاوی وصیت امام علی (ع) به امام حسن (ع)

امام علی(ع) در نامه ۳۱ نهج البلاغه به امام حسن مجتبی (ع) می‌فرمایند: «وَلاَتَقُلْ مَا لاَ تَعْلَمُ وَإِنْ قَلَّ مَا تَعْلَمُ، وَلاَ تَقُلْ مَا لاَ تُحِبُّ أَنْ يُقَالَ لَکَ» آنچه را که نمى‌دانى مگو،اگر چه آنچه مى‌دانى اندک باشد؛ و آنچه را دوست ندارى درباره تو بگويند، درباره ديگران مگو.

این فراز از وصیت نامه امام علی (ع) به فرزندش، دو رکن اساسی اخلاق گفتاری و تعامل اجتماعی را بیان می‌کند:

بخش اول: مسئولیت در قبال علم و دانش «وَلاَتَقُلْ مَا لاَ تَعْلَمُ وَإِنْ قَلَّ مَا تَعْلَمُ»

· پرهیز از جهل‌ورزی: این فرمان، تنها نهی از “دروغ گفتن” نیست، بلکه فراتر از آن، نهی از هرگونه سخن گفتن بدون پشتوانه علمی است. این شامل شایعه‌پردازی، قضاوت‌های نابجا، اظهارنظرهای تخصصی بدون دانش کافی و حتی نقل مطالب غیرمستند می‌شود.

· ارزشِ “کم دانستنِ صادقانه": امام (ع) با عبارت «وَإِنْ قَلَّ مَا تَعْلَمُ» به ما می‌آموزند که “ندانستن” شرمنده‌دار نیست، اما “ادعای دانستن” بدون علم، گناه است. انسانِ خردمند به اندازه‌ای دانش خود اقرار می‌کند و در زمینه‌های ناآشنا سکوت می‌کند یا می‌گوید “نمی‌دانم". این عمل، هم شخصیت علمی او را حفظ می‌کند و هم جامعه را از انتشار جهل مصون می‌دارد.

· پیوند با قرآن: این سخن، تجلی عملی آیه شریفه «وَلا تَقْفُ مَا لَيْسَ لَكَ بِهِ عِلْمٌ» (اسراء: ۳۶) است که می‌فرماید: «از آنچه به آن علم نداری، پیروی مکن».

بخش دوم: قاعده طلایی ارتباطات «وَلاَتَقُلْ مَا لاَ تُحِبُّ أَنْ يُقَالَ لَکَ»

· معیار سنجش گفتار: این بخش، یک قاعده جهانی و عینی برای سنجش درستی یا نادرستی هر سخنی درباره دیگران ارائه می‌دهد. قبل از گفتن هر کلمه‌ای درباره دیگری، از خود بپرس: “اگر دیگری همین سخن را درباره من یا عزیزانم بگوید، آیا خوشحال می‌شوم یا ناراحت؟”

· دربرگیرنده تمام گناهان زبان: این حکمت، عصاره و چکیده‌ای از بسیاری از گناهان کبیره و صغیره مربوط به زبان است:

  · غیبت: آیا دوست داری پشت سرت غیبت کنند؟

  · توهین و تمسخر: آیا دوست داری کسی تو را مسخره کند؟

  · تهمت: آیا دوست داری به تو نسبت ناروا بدهند؟

  · فضولی و تجسس: آیا دوست داری در حریم خصوصی تو تجسس کنند؟

· پایه‌گذار اخلاق عملی: این جمله، یک سیستم خودکنترلی در وجود انسان نصب می‌کند که بدون نیاز به ناظر بیرونی، او را از آسیب زدن به دیگران با زبان بازمی‌دارد.

پیوند دو بخش: این دو فراز در کنار هم،یک نظام اخلاقی کامل می‌سازند:

· بخش اول: ناظر بر رابطه “انسان با حقیقت” است (راستی و دانایی).

· بخش دوم: ناظر بر رابطه “انسان با انسان” است (انصاف و مروت). رعایت این دو اصل،هم امنیت فکری و علمی جامعه را تأمین می‌کند و هم آرامش روانی و احترام اجتماعی را.

امام علی(ع) در این جمله کوتاه، یک “دستورالعمل جامع رسانه‌ای و ارتباطی” به بشریت هدیه داده است. در عصر حاضر که تولید و انتقال اطلاعات به سرعت انجام می‌شود، رعایت این دو اصل، بیش از هر زمان دیگری ضروری است:

1. قبل از اشتراک‌گذاری هر مطلب، از صحت آن اطمینان حاصل کن (رعایت بخش اول).

2. قبل از نقد یا صحبت درباره هر فرد، خود را جای او بگذار (رعایت بخش دوم).