فرهنگی

نشانه های بنده ناشایست از نگاه امام باقر علیه السلام: تحلیل حدیث دوگانگی اخلاقی

تفسیر حدیث امام باقر علیه السلام درباره مذمت دورویی 

 عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ ع قَالَ بِئْسَ الْعَبْدُ عَبْدٌ يَكُونُ ذَا وَجْهَيْنِ وَ ذَا لِسَانَيْنِ يُطْرِى أَخَاهُ شَاهِداً وَ يَأْكُلُهُ غَائِباً إِنْ أُعْطِيَ حَسَدَهُ وَ إِنِ ابْتُلِيَ خَذَلَهُ(الکافي ج ۴، ص ۴۳، حدیت ۲)؛ حضرت امامت باقر علیه السلام فرمود: چه بد بنده ایست آن بنده که دو رو و دو زبان است، در حضور برادرش او را ستایش کند و در غیبتش او را بخورد [غیبت کند] اگر خدا چیزی به او بدهد، به او حسادت کند و اگر به بلا گرفتار شود، او را رها می کند.

امام محمد باقر علیه السلام در این حدیث شریف، یکی از خطرناک‌ترین رذایل اخلاقی را معرفی می‌فرمایند: «دورویی» و «دو زبان بودن».  

مفاهیم حدیث 

۱. ذَا وَجْهَيْنِ وَ ذَا لِسَانَيْنِ: اشاره به فردی دارد که در مواجهه با دیگران، دو چهره متفاوت نشان می‌دهد. این رفتار، نشانه نفاق و عدم صداقت در روابط اجتماعی است.  

۲. يُطْرِى أَخَاهُ شَاهِداً:در حضور برادر دینی، با چاپلوسی و ستایش افراطی، اعتماد او را جلب می‌کند.  

۳. يَأْكُلُهُ غَائِباً: در غیاب همان فرد، به غیبت و تخریب شخصیت او می‌پردازد که در تعالیم شیعی، هم‌تراز «خوردن گوشت مرده برادر دینی» (حجرات:۱۲) محسوب می‌شود.  

۴. إِنْ أُعْطِيَ حَسَدَهُ: اگر خداوند نعمتی به دیگران ببخشد، به جای خوشحالی، گرفتار حسد می‌شود که ریشه کفران نعمت است.  

۵. إِنِ ابْتُلِيَ خَذَلَهُ: در روزهای سخت و هنگام بلا، به جای یاری، دوست را رها می‌کند که ناقض اصل «تعاون در نیکی» (مائده:۲) است.  

تحلیل تربیتی در مکتب اهل بیت علیهم السلام 

این حدیث، چهار علامت «بنده ناشایست» را برمی‌شمارد که همگی ناشی از ضعف ایمان و دوری از تقوا است. از منظر شیعی، چنین افرادی نه تنها اعتماد جامعه را خدشه‌دار می‌کنند، بلکه وحدت امت اسلامی را تهدید می‌کنند. امام باقر علیه السلام با این بیان، مؤمنان را به «یکرنگی»، «وفاداری»، «دوری از غیبت» و «مسئولیت‌پذیری در سختی‌ها» فرامی‌خوانند.