فرهنگی

ماهیت عقل: نخستین آفریده روحانی از نور الهی  

امام صادق (علیه السلام) در تعریف ماهیت عقل فرموده‌اند:  

«إِنَّ اللّه‎َ عَزَّوَجَلَّ خَلَقَ الْعَقْلَ وَهُوَ أَوَّلُ خَلْقٍ مِنَ الرُّوحَانِيِّينَ»  

(کافی، ج۱، ص۴۸)  

یعنی: «همانا خداوند عزوجل عقل را آفرید و او نخستین آفریده از [مخلوقات] روحانی بود.» این عقل همواره پیرو اوامر الهی است و هرگز از فرمان خدا سرپیچی نمی‌کند.  

عقل در نگاه محدثان امامیه: موجودی فراتر از قوه ادراکی  

در مکتب محدثان امامیه، عقل صرفاً یک توانایی انسانی برای درک معارف نیست، بلکه موجودی مقدس و فراتر از شناخت انسانی است که از نور الهی آفریده شده و گرامی‌ترین مخلوق خداوند محسوب می‌شود. این عقل به همراه سپاهیانش در نبرد همیشگی با جهل و لشکریان آن قرار دارد. (برگرفته از حدیث سپاهیان عقل و جهل در کافی، ج۱، ص۴۸)  

محدودیت عقل اکتسابی و تمایز دو بخش عقل  

بر اساس این دیدگاه، بخش عمده‌ای از عقل انسان، اکتسابی نیست و تلاش برای افزودن بر آن بی‌نتیجه و حتی منجر به افزایش جهل می‌گردد. (مستند به روایت امام رضا (علیه السلام) در کافی، ج۱، ص۲۴: «الْعَقْلُ حِبَاءٌ مِنَ اللّه‎ِ… وَمَنْ تَكَلَّفَ الْعَقْلَ لَمْ يَزْدَدْ بِذلِكَ إِلاَّ جَهْلاً»)  

همین مفهوم در روایات مربوط به «عقل مطبوع» (عقل سرشتی) و «عقل مسموع» (عقل اکتسابی یا ناشی از تجربه) تبیین شده است. عقل مطبوع، بخش ذاتی و غیراکتسابی عقل انسان است.  

زمان تکمیل عقل ذاتی و نقش تجربه  

امام صادق (علیه السلام) به نقل از امیرالمؤمنین علی (علیه السلام) می‌فرمایند:  

«ويَستَكمِلُ عَقلُهُ في ثَمانٍ وعِشرينَ سَنَةً، فَما كانَ بَعدَ ذلِكَ فَإِنَّما هُوَ بِالتَّجارِبِ»  

(میزان الحکمه، ج۷، ص۵۵۲)  

یعنی: «عقل انسان در بیست و هشت سالگی تکمیل می‌شود و آنچه پس از آن بر عقل افزوده می‌شود، تنها از راه تجربه‌هاست.»  

تفاوت در اعطای عقل ذاتی و تأثیر آن بر فهم  

حتی زمان بخشیده شدن این عقل ذاتی (مطبوع) به انسان‌ها نیز متفاوت است و این تفاوت، سبب تمایز در سطح فهم و درک افراد از یکدیگر می‌شود. (مستند به روایت در کافی، ج۱، ص۵۹: «فَذَاكَ مَنْ عُجِنَتْ نُطْفَتُهُ بِعَقْلِهِ…»)  

خلاصه مفاهیم کلیدی

۱. هویت الهی عقل: نخستین مخلوق روحانی الهی که همواره مطیع خداست.  

۲. تمایز وجودی: موجودی مستقل فراتر از قوه ادراکی انسان.  

۳. دوگانگی ساختاری  

   - عقل مطبوع (فطری/ذاتی) → غیراکتسابی  

   - عقل مسموع (اکتسابی) → محصول تجربه  

۴. زمانبندی تکامل: عقل ذاتی در ۲۸ سالگی به کمال می‌رسد.  

۵. تفاوت ذاتی: اختلاف در اعطای عقل فطری، عامل اصلی تفاوت سطح فهم انسان‌هاست.  

۶. هشدار: تلاش برای توسعه عقل ذاتی (مطبوع) نه تنها ممکن نیست، بلکه موجب افزایش جهل می‌گردد.