فرهنگی

احتکار؛ جنایتی اقتصادی با عذابی دنیوی و اخروی (تبیین احادیث نبوی در مذمت احتکار)

1. «مَنِ احْتَکَرَ طَعامَ المُسلِمینَ، أَصابَهُ الجُذامُ وَالفَقرُ» (خیرالاعمال لزیاده الرزق و المال، ص17).

2. «نَظَرْتُ إِلَى جَهَنَّمَ فَرَأَيْتُ فِيهَا شِعْبًا يَغْلِي، فَقُلْتُ: يَا مَالِكُ! لِمَنْ هَذَا؟ قَالَ: لِثَلَاثَةٍ: لِلْمُحْتَکِرِينَ، وَأَصْحَابِ الْخَمْرِ، وَسِفَادِ الزِّنَا» (وسائل الشیعه، ج17، ص426).

1. پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله) فرمودند: «کسی که غذای مسلمانان را احتکار کند، به جذام و فقر گرفتار می‌شود.»

2. و نیز فرمودند: «به دوزخ نگاه کردم، درّه‌ای را دیدم که می‌جوشید. گفتم: ای مالک (خازن دوزخ)! این جای کیست؟ گفت: برای سه گروه: محتکران، شرابخواران دائمی و دلالان زنا.»

این دو حدیث شریف که از پیامبر گرامی اسلام (صلی الله علیه و آله) نقل شده، به شدت با پدیده شوم «احتکار» – به ویژه در مورد مواد غذایی ضروری – مقابله می‌کند و آن را از گناهان کبیره و عامل عذاب دنیوی و اخروی معرفی می‌کند. تفسیر این احادیث بر چند محور استوار است:

۱. احتکار؛ جنایت اقتصادی علیه جامعه

احتکار در فقه اسلامی، «نگهداری کالای ضروری با هدف گران‌فروشی در زمان کمبود» تعریف می‌شود. این عمل، مصداق بارز «اضرار به جامعه مسلمین» و نقض صریح اصل «تعاون بر البرّ والتقوی» (مائده: ۲) است. امام علی (علیه السلام) در نامه‌ای به مالک اشتر، بر نظارت دقیق بر بازار و منع احتکار تأکید می‌فرمایند (نهج‌البلاغه، نامه ۵۳). در روایات متعدد، احتکار به منزله «اعلان جنگ با خدا و پیامبر» معرفی شده است.

۲. عواقب دنیوی احتکار: جذام و فقر

در حدیث اول، پیامبر (ص) دو عاقبت دردناک دنیوی برای محتکر برمی‌شمرند:

· «الجذام» (جذام): نماد «بیماری‌های صعب‌العلاج و نابودکننده جسم» است. این نشان می‌دهد احتکار، تنها یک گناه اجتماعی نیست، بلکه تاثیر مخربی بر سلامتی خود محتکر نیز دارد.

· «الفقر» (فقر و ورشکستگی): نشانه «نابودی برکت مال» است. محتکر با حرص بر افزایش ثروت، در حقیقت زمینه نابودی آن را فراهم می‌آورد. این مفهوم با آیاتی چون «يَمْحَقُ اللَّهُ الرِّبَا وَيُرْبِي الصَّدَقَاتِ» (بقره: ۲۷۶) هم‌سو است که بر ضد برکت‌زایی مال حرام تأکید دارد.

۳. عواقب اخروی: جایگاه در درّه‌ای از آتش

در حدیث دوم، پیامبر (ص) در یک رویای صادقه (یا معراج) جایگاه محتکران را در «شعبٍ یغلی» (درّه‌ای جوشان از آتش) می‌بینند. این تعبیر، از شدت عذاب و عمق شکاف دوزخ برای این گناه خبر می‌دهد. جالب اینکه محتکران در کنار «شرابخواران دائمی» و «دلالان زنا» قرار گرفته‌اند که هر دو از گناهان بزرگ اجتماعی‌اند. این قرابت نشان می‌دهد احتکار، تنها یک جرم اقتصادی نیست، بلکه «فساد اخلاقی و اجتماعی عمیق» است که بنیان جامعه را تخریب می‌کند.

۴. فلسفه تحریم احتکار از نگاه اسلامی

· نقض حقوق مردم: اسلام برای همه مردم در اموال ثروتمندان «حق معلوم» (ذاریات: ۱۹) قائل است. احتکار، حق مردم را در دسترسی به کالای ضروری ضایع می‌کند.

· اخلال در نظام اقتصادی: احتکار باعث «رکود مصنوعی»، «گرانی کاذب» و «فشار بر قشر فقیر» می‌شود.

· تخریب روحیه ایمانی: محتکر با این عمل، نشان می‌دهد که به روزی‌رسانی خداوند اعتماد ندارد و حاضر است برای سوف بیشتر، جان مردم را به خطر بیندازد.

۵. وظیفه حکومت اسلامی در مقابله با احتکار

بر اساس فقه شیعه، «حاکم شرع» (ولی فقیه) حق دارد برای حفظ مصالح عمومی، محتکر را مجبور به فروش کالا به قیمت متعارف کند و در صورت امتناع، به مجازات او بپردازد. این حکم، مبتنی بر «اصل حسبه» (امر به معروف و نهی از منکر حکومتی) است.

جمع‌بندی تفسیر

این احادیث، احتکار را به عنوان یک «گناه کبیره اجتماعی» معرفی می‌کنند که هم عواقب دنیوی (بیماری و فقر) و هم عواقب اخروی (عذاب سخت دوزخ) دارد. اسلام با این قوانین شدید، به دنبال ایجاد اقتصادی عادلانه و مبتنی بر اخلاق است که در آن، حقوق ضعفاء پایمال نشود.