فرهنگی

لَمَّا خَلَق اَللَّهُ اَلْعَقْلَ اِسْتَنْطَقَهُ ثُمَّ قالَ لَهُ أَقْبِلْ فَأَقْبَلَ ثُمَّ قَالَ لَهُ أَدْبَرْ عِزَّتِی وَ جَلاَلی مَا خَلَقْتُ خَلقاً هُوَ أَحَبُّ إِلَیَّ مِنْکَ وَ لا أَکْمَلْتُکَ إِلاَّ فِیمَنْ أُحِبُّ. آمُرُ وَ إِیَّاکَ أَنْهَی وَ إِیَّاکَ أُعَاقِبُ وَ إِیَّاکَ أُثِیبُ (الکافی , جلد1 , صفحه10) 

امام باقر عليه السّلام فرمايد: چون خدا عقل را آفريد از او بازپرسي كرد باو گفت آي پيش آمد، گفت بازگرد، بازگشت، فرمود بعزت و جلالم سوگند مخلوقي كه از تو بپيشم محبوبتر باشد نيافريدم و ترا تنها بكساني كه دوستشان دارم كامل دادم. همانا امر و نهی کیفر و پاداشم متوجه توست.

برداشت از حدیث

عقل، محور پذیرش تکلیف و ملاک پاداش و کیفر الهی است.  

- کمال عقل تنها در اولیای خدا تحقق می‌یابد؛ کسانی که محبوب پروردگارند.  

- این حدیث، جایگاه رفیع خردورزی را در اسلام نشان می‌دهد و آن را پایه‌ی اطاعت از خداوند معرفی می‌کند.  

امیرالمؤمنین علی(ع) صبر را راهکاری بی‌بدیل برای عبور از چالش‌های زندگی معرفی می‌کنند. ایشان با اشاره به این که بسیاری از تنگناهای جامعه ریشه در ناشکیبایی دارد، تأکید می‌فرمایند اگر در برابر ناملایمات، شکیبایی پیشه کنیم، گره‌های زندگی به آسانی باز خواهد شد.  

قرآن و صبرِ هدفمند

در آیه ۱۵۳ سوره بقره، خداوند به صراحت دستور می‌دهد: «از صبر و نماز یاری بجویید». اما نکتۀ کلیدی اینجاست که صبر واقعی، انفعالی نیست! صبری که مانند موجی ساکن، تنها منتظر باشد، نه تنها گشایشی نمی‌آفریند، بلکه ما را از حرکت بازمی‌دارد. صبر اصیل، همراه با تلاش و تدبیر است؛ همچون کشاورزی که در انتظار باران می‌نشیند، اما همزمان زمین را نیز آماده می‌کند.  

صبرِ هوشمندانه یا سکوتِ نابجا؟

نکته ظریف دیگر، تمایز میان صبر و تسلیم است. در مواجهه با گناه و ظلم، صبر معنایی ندارد! امام علی(ع) در خطبه ۲۷ نهج‌البلاغه می‌فرمایند: «هیچ چیز مانند سکوت در برابر ستمکار، دین را نابود نمی‌کند». بنابراین، شکیبایی باید در جایگاه خود به کار رود: در مصیبت‌های غیرقابل تغییر، صبر کنیم؛ اما در برابر بی‌عدالتی، قاطعانه بایستیم.  

راهکارهای عملی برای پرورش صبر

۱. همه در آزمون الهی هستیم: بدانید مشکلات، تنها مختص شما نیست. این سختی‌ها، امتحانی همگانی برای رشد روحی است.  

۲. زندگی همیشه روی خوش نشان نمی‌دهد: پذیرش این واقعیت که فرازونشیب‌ها جزئی از مسیر زندگی است، بار روانی مشکلات را کم می‌کند.  

۳. ذکرِ آرامش‌بخش: در لحظات خشم، با فرستادن صلوات و تغییر مکان، آتش هیجان را خاموش کنید.  

۴. علم + عمل = پیروزی: همان‌گونه که امام جمعه مهاجران اشاره کردند، عقلانیت و شکیبایی، دو بالِ پرواز بر فراز بحران‌هاست.

 نامه ۶۰ نهج‌البلاغه  

موضوع: دستورالعمل امام علی(ع) به کارگزاران دربارهٔ رفتار لشکر با مردم  

متن نامه

از بنده خدا، علی امیرالمؤمنین، به گردآورندگان خراج و کارگزاران سرزمین‌هایی که لشکر از آن‌ها می‌گذرد.  

اما بعد، من لشکری را فرستاده‌ام که اگر خدا بخواهد، از منطقهٔ شما خواهند گذشت. به آنان سفارش کرده‌ام که حقوق الهی را رعایت کنند، به هیچکس آزار نرسانند و از آسیب رساندن به دیگران بپرهیزند. من به سبب پیمانی که با شما دارم، از هرگونه ستمی که سپاهیانم به مردم روا دارند، بیزارم! مگر آنکه سربازی از گرسنگی در رنج باشد و جز گرفتن غذا از شما راهی برای سیرکردن خود نداشته باشد.  

دستورات امام به کارگزاران

۱. هرکس از لشکریان ستم کند، او را به سزای ستمش برسانید.  

۲. افراد نادان و سبک‌مغز را از آزاررسانی و تجاوز به لشکریان بازدارید.  

۳. من خود در میان لشکرم حضور دارم. شکایت‌های خود را به من برسانید.  

۴. اگر از سوی آنان به شما سختی‌هایی رسید که جز با کمک خدا یا من نمی‌توانید آن را دفع کنید، موضوع را با من در میان بگذارید تا به یاری خداوند، آن را تغییر دهم و اصلاح کنم. إن‌شاءالله.  

نکات نامه

- تأکید بر حرمت آزار مردم حتی در شرایط نظامی.  

- اجازهٔ محدود به سربازان برای گرفتن غذا تنها در صورت گرسنگی مفرط.  

- لزوم مجازات ستمگران و جلوگیری از تعدیِ نابخردان.  

- دعوت از مردم برای ارتباط مستقیم با امام در صورت ظلمِ غیرقابل تحمل.  

- حاکم اسلامی باید پاسخگو و در دسترس مردم باشد.  

- عدالت حتی در شرایط جنگی نیز تعطیل‌بردار نیست.  

- نظام اسلامی موظف است از حقوق پایمال‌شدهٔ مردم دفاع کند.  

منبع: نهج‌البلاغه، نامه ۶۰، ترجمهٔ سیدجعفر شهیدی.

نهج‌البلاغه و قرآن؛ دو جریان همسو در تعالی اخلاق و حکمت

نهج‌البلاغه،  گنجینه‌ای از سخنان امام علی(ع)، همواره به عنوان «قرآن ناطق» شناخته شده است. مواعظ این کتاب، نه تنها بازتابی از مفاهیم قرآنی است، بلکه در بسیاری از موارد، به تفسیر عملی و عینی آیات قرآن می‌پردازد. این همسویی را می‌توان در محورهای زیر بررسی کرد:

۱.هماهنگی در مفاهیم اخلاقی و تربیتی

قرآن کریم در آیات متعدد بر تعاون در نیکی و پرهیز از همکاری در گناه تأکید می‌کند:  

«وَ تَعَاوَنُوا عَلَى الْبِرِّ وَ التَّقْوَىٰ» (مائده: ۲) .  

امام علی(ع) در خطبه ۱۶۶ نهج‌البلاغه همین مفهوم را با بیانی کاربردی تکمیل می‌کنند:  

«إِذَا رَأَيْتُمُ الْخَيْرَ فَخُذُوا بِهِ وَ إِذَا رَأَيْتُمُ الشَّرَّ فَأَعْرِضُوا عَنْهُ» (هرگاه نیکی دیدید، بدان چنگ زنید و اگر بدی دیدید، از آن رویگردان شوید) .  

این تطابق، نشان می‌دهد مواعظ نهج‌البلاغه، مفاهیم قرآنی را از سطح نظری به عرصه عمل منتقل می‌کند.

۲.عبادت: از ترس تا شکرگزاری

قرآن، یاد خدا را مایه آرامش دل‌ها می‌داند:  

«الَّذِينَ إِذَا ذُكِرَ اللَّهُ وَجِلَتْ قُلُوبُهُمْ» (انفال: ۲) .  

امام علی(ع) در حکمت ۲۲۹ نهج‌البلاغه، سه سطح از عبادت را ترسیم می‌کنند:  

- عبادت تاجران (برای پاداش)،  

- عبادت بردگان (از ترس عذاب)،  

- عبادت آزادگان (برای شکرگزاری) .  

این تقسیم‌بندی، تفسیری عمیق از آیه «وَ اذْكُرُوا اللَّهَ كَثِيرًا لَّعَلَّكُمْ تُفْلِحُونَ» (جمعه: ۱۰) است که هدف نهایی عبادت را «رستگاری» می‌داند .

۳.توحید: از آیات قرآن تا استدلال‌های کلامی 

قرآن با صراحت می‌فرماید: «قُلْ هُوَ اللَّهُ أَحَدٌ» (اخلاص: ۱) .  

امام علی(ع) در خطبه ۱۵۲، توحید را فراتر از اعداد و مفاهیم مادی تعریف می‌کنند:  

«الْأَحَدُ لَا بِتَأْوِيلِ عَدَدٍ» (خداوند یکتاست، نه به معنای عددی) .  

ایشان در خطبه ۱ نیز تأکید می‌کنند که هرگونه توصیف محدودکننده برای خداوند، ناقص است و به تشبیه می‌انجامد . این نگاه، تفسیری فلسفی از آیات توحیدی قرآن ارائه می‌دهد.

۴. عدالت اجتماعی: از کلیات قرآن تا جزئیات حکومتی 

قرآن بر اجرای عدالت تأکید می‌کند: «إِنَّ اللَّهَ يَأْمُرُ بِالْعَدْلِ» (نحل: ۹۰).  

امام علی(ع) در نامه به مالک اشتر، جزئیات حکومت عادلانه را شرح می‌دهند: از تقسیم عادلانه بیت‌المال تا برخورد یکسان با اقوام مختلف . این نامه، نمونه‌ای بارز از تبدیل مفاهیم کلی قرآن به برنامه‌های عملی است.

۵. بلاغت: قرآن به مثابه الگوی بیانی

فصاحت و بلاغت نهج‌البلاغه، همواره مورد تحسین ادیبان قرار گرفته است. سید رضی، گردآورنده نهج‌البلاغه، در مقدمه کتاب خود می‌نویسد:  

سخنان امام علی(ع) سرچشمه فصاحت و بلاغت است و از او قوانین بلاغت آموخته شد.  

این بلاغت، برگرفته از سبک قرآن است که در آیاتی مانند «قُل لَّئِنِ اجْتَمَعَتِ الْإِنسُ وَالْجِنُّ…»(اسراء: ۸۸) به اوج می‌رسد .

این‌دو، دو بال هدایت  

نهج‌البلاغه را می‌توان «قرآن عملی» نامید؛ کتابی که مفاهیم انتزاعی قرآن را در قالب مواعظ، خطبه‌ها و نامه‌ها به زندگی اجتماعی و فردی پیوند می‌زند. همان‌گونه که علامه امینی در الغدیر اشاره می‌کند، شرح‌های متعدد بر نهج‌البلاغه، گواه عظمت این کتاب در تبیین معارف قرآنی است . این دو متن مقدس، همچون دو جریان همسو، مسیر تعالی انسان را از «نظریه» تا «عمل» روشن می‌سازند.

خطبه ۱۳۱ نهج‌البلاغه

خطبه ۱۳۱ نهج‌البلاغه؛ نقشه راه حکومت عدل علی(ع) در مبارزه با فساد و احیای دین

در خطبه ۱۳۱ نهج‌البلاغه، امام علی(ع) فلسفه حکومت خود را نه قدرت‌طلبی، بلکه احیای حق و محو باطل معرفی می‌کند:  

«خدایا! تو می‌دانی که ما نه برای رقابت بر سر قدرت قیام کردیم، بلکه می‌خواهیم نشانه‌های فراموش‌شده دینت را بازگردانیم و اصلاح را در زمین گسترش دهیم.»  

این خطبه، سندی است که اولویت‌های حکومت علوی را در دو محور اصلی ترسیم می‌کند: بازگرداندن شاخصه‌های دینی و جنگ بی‌امان با فساد.  

اولویت اول

بازسازی پایه‌های دینی جامعه  

امام علی(ع) در جامعهای حکومت را به دست گرفت که ارزش‌های اصیل اسلامی پس از پیامبر(ص) به حاشیه رفته بود. ایشان با اقداماتی بنیادین، اسلام ناب را احیا کرد:  

- عدالت محوری به جای تبعیض

تقسیم عادلانه بیت‌المال میان همه مردم، از سیاهپوست تا عرب و عجم.  

- حاکمیت قانون الهی بر امتیازات قبیله‌ای

برخورد یکسان با بزرگان قریش و افراد عادی در اجرای حدود.  

- ترویج تقوا به جای زراندوزی

الگوسازی زندگی ساده و دوری از تجملات برای حاکمان.  

اولویت دوم

نبرد تمام‌قد با فساد اداری و اقتصادی  

امام(ع) فساد را «ویرانگرترین آفت حکومت» می‌دانست. اقدامات ایشان در این زمینه انقلابی بود:  

- برکناری مفسدان از قدرت

عزل فرمانداران فاسد مانند ولید بن عقبه که بیت‌المال را غارت می‌کردند.  

- شفافیت مالی حاکمان

بازپس‌گیری اموال عمومی اختلاس‌شده، حتی از نزدیکان خود.  

- اصلاح نظام قضایی

انتصاب قضات بی‌طمع مانند مالک اشتر که حاضر نبودند به سود قدرتمندان رأی دهند.  

درس‌های امروز از حکومت دیروز  

امام علی(ع) ثابت کرد که حکمرانی موفق، نه در انباشت ثروت، که در انباشت اعتماد مردم است. سخت‌گیریِ ایشان بر پاک‌دستی کارگزاران تا جایی بود که حتی به خانواده خود نیز رحم نمی‌کرد. این سیره، امروز به ما می‌آموزد:  

- فسادزدایی نیازمند شجاعت حاکم و مشارکت مردم است.  

- احیای دین، نه با شعار، که با الگوی عملیِ عادلانه ممکن می‌شود.