فرهنگی

 تفسیر حکمت ۱۳۱ نهج‌البلاغه درباره نگاه مثبت به دنیای مادی

امام علی علیه‌السلام فرمودند:

“إِنَّ الدُّنْيَا مَسْجِدُ أَحِبَّاءِ اللَّهِ وَ مُصَلَّى مَلَائِكَةِ اللَّهِ وَ مَهْبِطُ وَحْيِ اللَّهِ وَ مَتْجَرُ أَوْلِيَاءِ اللَّهِ، اكْتَسَبُوا فِيهَا الرَّحْمَةَ وَ رَبِحُوا فِيهَا الْجَنَّةَ”

“دنیا سجده‌گاه دوستان خدا، نمازگاه فرشتگان الهی، فرودگاه وحی خدا، و جایگاه تجارت دوستان خداست، که در آن رحمت خدا را به دست آوردند، و بهشت را سود بردند.”

تفسیر و تحلیل:

این بیان نورانی امام علی(ع) یکی از عمیق‌ترین و متعادل‌ترین نگاه‌ها به دنیا در منظومه فکری اسلامی است. برخلاف تصور رایج که دنیا را صرفاً “دار الغرور” می‌داند، امام در این حکمت چهار وجه مقدس برای دنیا برمی‌شمارد و آن را به صحنه کمال‌یابی اولیای الهی تبدیل می‌کند.

چهار عنوان مقدس برای دنیا:

۱. “مَسْجِدُ أَحِبَّاءِ اللَّهِ” - سجده‌گاه دوستان خدا

· مسجد فقط ساختمان نیست؛ هرجا که بنده برای خدا سجده کند، مسجد است

· دوستداران خدا تمام زمین را مسجد خود می‌دانند

· در نگاه آنان، کل طبیعت آیینه جمال الهی است

· کار، تحصیل، خانواده - همه می‌توانند عبادت باشند اگر برای خدا باشند

۲. “مُصَلَّى مَلَائِكَةِ اللَّهِ” - نمازگاه فرشتگان الهی

· فرشتگان پیوسته در حال تسبیح خداوندند

· دنیا صحنه نزول فرشتگان برای ابلاغ وحی و ثبت اعمال است

· هم‌نوایی با فرشتگان زمانی است که انسان نیز دنیا را محل عبادت بداند

۳. “مَهْبِطُ وَحْيِ اللَّهِ” - فرودگاه وحی خدا

· دنیا جایگاه نزول قرآن و کتب آسمانی است

· پیامبران در همین دنیا مأموریت الهی خود را انجام دادند

· تجربه دینی و ارتباط با خدا در همین عالم مادی ممکن است

۴. “مَتْجَرُ أَوْلِيَاءِ اللَّهِ” - جایگاه تجارت دوستان خدا

· تشبیه دنیا به بازار: سرمایه = عمر، کالا = اعمال صالح، سود = بهشت

· تجارت هوشمند: خرید آخرت با دنیا

· اولیای خدا مانند تاجرانی زیرک هستند که فرصت‌ها را غنیمت می‌شمرند

درآمدی بر تحلیل کاربردی:

دنیا به مثابه “منزلگاه تهیه توشه”

· انسان مسافر است و دنیا کاروانسرای موقت

· توشه مناسب برای سفر آخرت چیست؟

  · اعمال صالح

  · اخلاق نیک

  · خدمت به خلق

  · معرفت خدا

دنیا به مثابه “دانشگاه موعظه”

· هر رویدادی درسی دارد:

  · مرگ دیگران = یادآوری فناپذیری خود

  · نعمت‌ها = یادآوری شکرگزاری

  · مصیبت‌ها = یادآوری صبر و توکل

  · تفاوت‌ها = یادآوری عدالت و انصاف

دنیا به مثابه “محل عبادت”

· عبادت فقط در مسجد نیست:

  · اخلاص در کار = عبادت

  · خدمت به والدین = عبادت

  · تأمین خانواده = عبادت

  · آموزش دانش = عبادت

دنیا به مثابه “تجارت‌خانه”

· سرمایه اولیه: عمر، سلامتی، استعدادها

· کالای قابل معامله: نماز، روزه، صدقه، خدمت

· سود نهایی: رضایت خدا، بهشت جاویدان

· زیان بزرگ: عمری که بیهوده گذشت

چگونه دنیا را مسجد دوستان خدا کنیم؟

۱. تبدیل نگاه:

· از دنیاطلبی به دنیاشناسی

· از مادی‌نگری به معنابینی

· از هدف بودن دنیا به وسیله بودن آن

۲. تبدیل عمل:

· کار روزانه را با نیت الهی انجام دهیم

· تعاملات اجتماعی را به فرصت‌های خیر تبدیل کنیم

· مشکلات را به پلکان رشد معنوی بدل کنیم

۳. تبدیل رابطه:

· با طبیعت: تماشای آیات الهی

· با مردم: خدمت به مخلوق خدا

· با خود: تهذیب نفس و خودسازی

درس‌های عملی برای زندگی امروز:

برای دانشجو:

· دانشگاه فقط جای کسب مدرک نیست

· دانشگاه مسجدی است برای رشد علمی و اخلاقی

· هر درس، فرصتی برای شناخت حکمت الهی در آفرینش

برای شاغل:

· محل کار فقط منبع درآمد نیست

· محل کار بازاری است برای تجارت با خدا

· صداقت، امانت، تلاش = سرمایه‌گذاری برای آخرت

برای خانواده:

· خانه فقط محل سکونت نیست

· خانه مدرسه‌ای برای تربیت نسل مؤمن

· زندگی خانوادگی نمازگاهی برای تمرین محبت و گذشت

برای همه:

· هر صبح = فرصت جدید برای تجارت با خدا

· هر ملاقات = فرصت برای انفاق محبت

· هر مشکل = فرصت برای صبر و توکل

چرا این نگاه مهم است؟

پیشگیری از افراط و تفریط:

۱. پرهیز از دنیازدگی: دنیا هدف نیست ۲.پرهیز از رهبانیت: دنیا دشمن نیست ۳.تعادل: دنیا وسیله رسیدن به کمال است

سلامت روانی:

· معناداری زندگی: هر لحظه ارزشمند است

· امیدواری: حتی مشکلات معنا دارد

· آرامش: دنیا دار آزمایش است، نه دار عذاب

مقایسه دو نگاه به دنیا:

نگاه منفی (ناقص):

· دنیا = زندان مؤمن

· دنیا = دار الغرور

· هدف = فرار از دنیا

نگاه مثبت (کامل - مطابق حکمت):

· دنیا = مسجد مؤمن

· دنیا = مزرعه آخرت

· هدف = استفاده صحیح از دنیا

این حکمت امام علی(ع) به ما می‌آموزد که:

۱. دنیا ذاتاً پلید نیست؛ نگاه ما به آن است که پلید یا پاک می‌شود ۲.همه مکان‌ها مقدس‌اند اگر با نیت الهی استفاده شوند ۳.همه زمان‌ها فرصت‌اند اگر برای رشد معنوی استفاده شوند ۴.تجارت با خدا سودآورترین تجارت است ۵.رحمت و بهشت در همین دنیا قابل کسب است

پرسش پایانی برای تأمل:

اگر دنیا مسجد دوستان خداست، آیا رفتار ما در این مسجد، شایسته نمازگزارانی است که می‌خواهند به ملکوت نزدیک شوند؟

توصیه عملی امروز:

یک فعالیت معمولی روزانه (کار، تحصیل، خانه‌داری) را انتخاب کنید و آن را با این نگاه انجام دهید که “این فعالیت، نماز من در مسجد دنیاست". ببینید چقدر کیفیت و روحیه شما تغییر می‌کند.

شرم از خداوند، کلید آرامش خانواده: درس‌هایی از سیره حضرت فاطمه(س)

نگاهی به حدیثی گوهربار از دختر پیامبر و تأثیر آن بر سلامت کانون خانواده

حضرت فاطمه سلام‌الله‌علیها فرمودند:

“یَا أَبَاالْحَسَنِ، إِنِّی لَأَسْتَحْیِی مِنْ إِلَهِی أَنْ أُکَلِّفَ نَفْسَکَ مَا لَا تَقْدِرُ عَلَیْهِ.”

“یا علی! من از خدای خویش شرم دارم که از تو چیزی را درخواست نمایم که توانِ تهیه‌ی آن را نداشته باشی.”

(بحارالانوار، ج۴۳، ص۵۹)

تفسیر و تحلیل

این سخن حضرت فاطمه(س) که در اوج سادگی و عمق بیان شده است، دریایی از معانی تربیتی و خانوادگی را در خود جای داده است. ایشان در این عبارت کوتاه، سه اصل اساسی را به ما می‌آموزند:

۱. “شرم از خداوند” به عنوان محور کنترل توقعات

حضرت فضرت می‌فرماید از خدا شرم دارم، نه اینکه صرفاً مصلحتی یا به اجبار از خواسته‌ام صرف‌نظر می‌کنم. این نگاه، مسئله را از سطح روابط معمول انسانی به سطح یک عبادت و رابطه با معبود ارتقا می‌دهد. وقتی زن یا مرد، کنترل توقعات خود را نوعی عبادت بداند، تحمل سختی‌های آن آسان‌تر و ثواب آن مضاعف می‌شود.

۲. درک واقع‌بینانه از توانایی‌های همسر

حضرت فاطمه(س) به روشنی نشان می‌دهند که ایشان توانایی‌ها و محدودیت‌های امام علی(ع) را می‌شناسند و آنها را نادیده نمی‌گیرند. این درک واقع‌بینانه، پایه‌ی هر رابطه سالمی است.

۳. حفظ کرامت و شخصیت طرف مقابل

ایشان با این بیان، نه تنها خواسته‌ای را مطرح نکرده‌اند، بلکه عمیقاً به کرامت و شخصیت امام علی(ع) احترام گذاشته‌اند. این احترام متقابل، سنگ بنای خانواده‌ای استوار است.

پاسخ به سؤالات مطرح شده:

۱. تأثیر رعایت این نکته بر بهبود روابط زناشویی

رعایت این اصل توسط خانم‌ها (و همچنین آقایان) می‌تواند تحولی عمیق در روابط ایجاد کند. وقتی زن، توان مالی و روحی شوهر را در نظر بگیرد و توقعات خود را با آن هماهنگ کند:

· از فشارهای روانی بر مرد کاسته می‌شود

· اعتماد متقابل افزایش می‌یابد

· مرد با آرامش بیشتر و انگیزه بالاتری برای تلاش اقدام می‌کند

· فضای خانه از حالت تجاری و مادی‌گرایی صرف خارج می‌شود

· محبت و تفاهم جایگزین کشمکش‌های مالی می‌شود

۲. تأثیر تلاش حداکثری مرد برای رفاه خانواده

اگر مرد نیز نهایت تلاش خود را برای تأمین معاش حلال و آسایش خانواده انجام دهد:

· اعتماد زن به تلاش شوهر افزایش می‌یابد حتی اگر نتایج مادی محدود باشد

· سطح توقعات به طور طبیعی تعدیل می‌شود چون همه اعضا درک می‌کنند که حداکثر تلاش صورت گرفته است

· قدردانی متقابل جایگزین سرزنش و عیب‌جویی می‌شود

· فرزندان این فرهنگ تعامل و تفاهم را می‌آموزند

۳. ارزش آرامش خانواده در برابر خواسته‌های شخصی

آرامش خانواده و تربیت نسل آینده‌ساز، قطعاً ارزش گذشتن از بسیاری خواسته‌های شخصی را دارد. زیرا:

· خانواده آرام، پناهگاه اعضا در برابر زندگی است

· فرزندان در چنین محیطی سالم‌تر پرورش می‌یابند و اعتمادبه‌نفس و تعهد می‌آموزند

· بسیاری از خواسته‌های مادی زودگذر هستند، اما آثار تربیتی خانواده آرام ماندگار و جاودانه است

· همان‌طور که در سیره اهل بیت(ع) می‌بینیم، ساده‌زیستی همراه با آرامش روانی، بر رفاه مادی همراه با تنش ارجحیت دارد

جمع‌بندی:

سخن حضرت فاطمه(س) تنها یک توصیه اخلاقی نیست، بلکه راهبردی عملی برای مدیریت خانواده در همه اعصار است. این حدیث به ما می‌آموزد که معیار تنظیم توقعات در خانواده، نه مقایسه با دیگران، بلکه شناخت توانایی‌های واقعی یکدیگر و قرار دادن این شناخت در چارچوب رضایت الهی است.

خانواده‌ای که در آن، زن و مرد هر دو به دنبال رضایت خداوند از طریق رعایت حقوق و محدودیت‌های یکدیگر باشند، به طور طبیعی به سمت آرامش، تربیت صحیح فرزندان و رشد معنوی حرکت می‌کند.

رساله حقوق امام سجاد(ع): نسخه‌ای عملی برای درمان آسیب‌های اجتماعی عصر حاضر

در دنیایی که پیشرفت تکنولوژی و گسترش فضای مجازی، با وجود محاسن بی‌شمار، آسیب‌های نوظهوری مانند نقض حریم خصوصی، ترویج زندگی تجملاتی و تضعیف اصول اخلاقی را به همراه آورده است، جوامع به‌ویژه جامعه ایرانی-اسلامی در جست‌وجوی راهکاری اصیل و پایدار هستند. بر اساس دیدگاه کارشناسان، بسیاری از این معضلات ریشه در فاصله گرفتن از تعالیم عملی و کاربردی ائمه اطهار(ع) دارد. رساله حقوق امام سجاد(ع)، که بیش از یک هزاره پیش تدوین شده، همچون دارویی شفابخش، راهکارهایی ملموس و سازگار با فطرت بشر برای حل همین چالش‌های امروزی ارائه می‌دهد.

چرا دستورات ائمه(ع) ناشناخته مانده‌اند؟ 

اگر در جامعه شاهد گسترش آسیب‌هایی چون انحرافات جنسی، فروپاشی خانواده، سرقت و خودنمایی هستیم، بخش عمده‌ای از آن ناشی از شناخته نشدن و به‌کار گرفته نشدن همین دستورات عملی است. وی تفاوت آموزه‌های رساله حقوق را با برخی مباحث صرفاً اعتقادی در «کاربردی و ملموس بودن» آن می‌داند؛ آموزه‌هایی که مستقیماً به چگونگی معاشرت، حفظ حریم دیگران و انتخاب دوست می‌پردازد و حتی برای غیرمسلمانان نیز جذاب و قابل قبول است.

حریم خصوصی؛ حق فراموش‌شده در عصر دیجیتال امروزه با گسترش گوشی‌های هوشمند و شبکه‌های اجتماعی،احساس نقض حریم خصوصی و زیر ذره‌بین بودن به یکی از دغدغه‌های اصلی بشر تبدیل شده است.

امام سجاد(ع) قرن‌ها پیش در حق همسایه (بند ۳۲) تأکید می‌کند که باید از مال و آبروی همسایه محافظت کرد، از عیب‌جویی پرهیز کرد و حتی اگر ناخواسته از خطایی مطلع شدیم، مانند «قلعه‌ای محکم» پرده‌دار اسرار او باشیم. این تعالیم، پاسخی اخلاقی و پیشگیرانه به معضل انتشار اطلاعات شخصی در فضای مجازی است.

انتخاب دوست؛ کلید پیشگیری از بزهکاری بسیاری از افراد

عامل انحراف خود را دوستان ناباب معرفی می‌کنند. امام سجاد(ع) در این رساله، ویژگی‌های دوست نامناسب را به روشنی برمی‌شمارد: دروغگو مانند سراب است، فاسق در برابر لقمه‌ای تو را می‌فروشد، بخیل در زمان نیاز ترکت می‌کند و احمق ناخواسته به تو ضرر می‌زند. تبیین این معیارها به جوانان و خانواده‌ها، سلاح قدرتمندی برای مصون‌ماندن از آسیب‌های اجتماعی است.

پرهیز از زندگی لاکچری و خودنمایی امروزه نمایش ثروت و زندگی تجملاتی در فضای مجازی به یک عادت و حتی هنجار تبدیل شده و آرامش روانی جامعه را برهم زده است.امام سجاد(ع) در حق قربانی (بند ۱۴) اشاره می‌کند که کارها، از جمله قربانی، باید تنها برای خدا و در حد توان باشد، نه برای خودنمایی. از خان‌منشی و آقازاده‌مآبی دوری کن؛ زیرا این رفتار، فرد را به اسراف و درنهایت، ممکن است برای تأمین هزینه‌ها به حرام سوق دهد.

سخن پایانی: زنده‌کردن امر اهل‌بیت(ع) امام رضا(ع)می‌فرمایند: «خداوند رحمت کند بنده‌ای را که امر ما را زنده کند» و این زنده‌کردن، از طریق فراگیری و آموزش علوم ناب اهل‌بیت(ع) به مردم محقق می‌شود. رساله حقوق امام سجاد(ع) با نگاهی عینی و عملی، نشان می‌دهد که تعالیم دینی نه تنها کهنه نشده‌اند، بلکه می‌توانند نسخه‌ای پیشگیرانه و درمانگر برای پیچیده‌ترین آسیب‌های اجتماعی عصر تکنولوژی باشند. شرط بهره‌مندی از این نسخه شفابخش، همان‌طور که امام سجاد(ع) تأکید کرده‌اند، شناختن و به کار بستن آن است.

خودارزیابی معنوی: شما در کدام دسته از عبادت‌کنندگان هستید؟

حدیث گرانقدر  (ع) مانند آیینه‌ای است که می‌توانیم در آن نیت و انگیزه عبادت‌های خود را ببینیم.

الإمامُ الصّادقُ عليه السلام : (إنّ) العُبّادَ ثَلاثةٌ : قَومٌ عَبَدوا اللّه َ عَزَّ و جلَّ خَوفا فتِلكَ عِبادَةُ العَبيدِ، وَ قَوم عَبَدوا اللّه َ تَباركَ و تَعالى طَلَبَ الثَّوابِ فتِلكَ عِبادَةُ الاُجَراءِ، و قَوم عَبَدوا اللّه َ عَزَّ و جلَّ حُبّا لَهُ فَتِلكَ عِبادَةُ الأحرارِ، و هِيَ أفضَلُ العِبادَةِ .حديث

امام صادق عليه السلام : عبادت كنندگان سه دسته اند: گروهى خداوند عزّ و جلّ را از ترس عبادت مى كنند، كه اين عبادت بردگان است؛ گروهى خداى تبارك و تعالى را به طمع ثواب عبادت مى كنند، كه اين عبادت مزدوران است؛ و گروهى خداوند عزّ و جلّ را از سر عشق و محبّت به او عبادت مى كنند كه اين عبادت آزادگان است و اين برترين عبادت است.

اصول كافي ، ج 3 ، ص 131

بیایید صادقانه از خود بپرسیم:

· آیا وقتی نماز می‌خوانم، تنها از ترس عذاب آخرت است؟

· آیا وقتی کمک می‌کنم، چشم‌ام به پاداش اخروی یا حتی تشکر مردم است؟

· یا آنکه آنقدر خدا را دوست دارم که عبادت، برایم نفس کشیدن در فضای محبت اوست؟

این طبقه‌بندی امام (ع) نه برای ملامت ما، بلکه برای خودآگاهی و حرکت به سوی مراتب بالاتر است.

همه ما ممکن است گاهی از ترس یا طمع شروع کنیم، اما نقطه ایده‌آل آنجاست که محبت، جای هر دو را بگیرد.

برای رسیدن به این مرحله، می‌توانیم:

۱. در دعاها و مناجات‌هایمان، بیشتر بر محبت و انس با خدا تأکید کنیم.

۲. نیت‌هایمان را پیش از هر عملی بررسی کنیم.

۳. سعی کنیم لذت عبادت را حتی بدون چشمداشت پاداش، درک کنیم.

عبادت آزادگان، هدف نهایی سلوک معنوی است؛ جایی که بنده، عاشق می‌شود و عبادت، گفتگوی دل با معشوق می‌گردد.

عبادت آزادگان؛ وقتی محبت خدا جای ترس و معامله را می‌گیرد

امام (ع) در سخنی ناب و انسان‌ساز، عبادت‌کنندگان را به سه دسته تقسیم می‌کند:

۱. آنان که از ترس عبادت می‌کنند – عبادت بردگان.

۲. آنان که برای پاداش عبادت می‌کنند – عبادت تجّار.

۳. آنان که از سر محبت عبادت می‌کنند – عبادت آزادگان.

آیا تا به حال از خود پرسیده‌اید که انگیزه اصلی شما از نماز، روزه، دعا و دیگر عبادات چیست؟

آیا ترس از جهنم یا طمع بهشت، محرک اصلی شماست؟ یا آنکه قلب شما چنان به جمال حق پیوسته که عبادت، نفسِ کشیدن شده است؟

عبادت آزادگان، نه از روی ترس است و نه برای معامله؛ بلکه از سر شوق و انس است.

اینان نه بنده‌ای ترسو هستند و نه تاجری حسابگر؛ بلکه عاشقی هستند که محبوب را برای خودش می‌خواهند، نه برای پاداش و نه از بیم عقاب.

این عبادت، برترین و اصیل‌ترین نوع بندگی است؛ زیرا از رابطه‌ای عمیق و عاطفی با خدا سرچشمه می‌گیرد.

اگر می‌خواهیم عبادت‌مان زندگی‌بخش و نورانی باشد، باید خود را از مرحله ترس و معامله فراتر برده و به حریم محبت وارد شویم.